Азярбайъан Республикасынын
Yüklə 1,7 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Bütün türkl ərin tərcümanı
- Rusiya müs əlmanları
- Abid Tahirli
• Bütün türkl ərin tərcümanı ~ 103 ~ bunu hiss ed ən, duyan bir sıra rus şovinistləri ilk vaxtlardan İ.Qaspiralını düşmən kimi hədəfə almış, ona «panislamist, pantürkist» adları ilə hücum etməyə başlamışdılar. Rusiya müs əlmanları D ərin zəka və iti düşüncə sahibi olan İ.Qaspiralı irsini araşdıran zaman onun fəaliyyəti, fitri istedadı, yaradıcılığının əhatə dair əsi, məhsuldarlığı, uzaqgörənliyi, əqidə və məsləkinə sədaqəti, yeniy ə, novatorluğa tükənməz meyli, marağı, polad iradəsi, inanılmaz cəsarəti insanı məftun edir. Bu yazıdan əvvəl – «Baxçasaray m əktubları»ndan bəhs edərkən yazmışdıq ki, İ.Qaspiralı Rusiyadakı türk xalqlarının həyatından, xüsusi ilə rus- türk münasib ətlərindən danışarkən bir qədər ehtiyatlı mövqe tutur v ə bu da təbiidir. «Rusiya müsəlmanları»nda isə bu ehtiyatlılıq yerini t ədricən tələbkar və sərt mövqeyə verir. Rus-türk münasib ətlərinin tarixinə nəzər salan publisist yazır ki, indiyə kimi (Kulikova döyüşündən sonra) tatarların üzərində rus hökmranlığı bu şəkildə olmuşdur: «hakim mənəm, vergimi ödə, necə istəyirsən yaşa». İ.Qaspiralıya görə, «bu çox bəsit, lakin son dərəcə mənasız» siyas ətdir. Əslində tatarlarla rus iqtidarı arasında münasibət necə olmalıdır, ruslar müsəlmanlara qarşı necə davranmalıdır, müs əlmanların ruslarla əlaqələri necə olmalıdır, rus hökuməti başqa soydan olan müs əlmanlar üçün nə etməli və ondan nə istəməlidir? Ruslar müs əlmanlarla eyni torpaqda, eyni qanun altında təsadüfi yol yoldaşı kimi, qonşu kimi yaşamalıdırmı, yoxsa onlar arasında yaxın əlaqələr qurulmalıdırmı? – kimi tarixi və taleyüklü suallara cavab • Abid Tahirli ~ 104 ~ axtaran Qaspiralı bu qənaətdədir ki, naibləri pristavlarla, bəylikləri oblastlar, yaxud quberniyalarla, ip ək cübbələri rus paltarları ilə əvəzləməklə irəliləmək olmaz. Rusların Asiyanı işğalından sonra Rus iqtidarının geniş zaman v ə fəaliyyət dairəsində yalnız köləliyə son qoyduğunu təqdir ed ən müəllif müsəlmanların sosial durumunun, yetişmə və yaşayış t ərzinin yaxşılaşması istiqamətində heç bir iş görülmədiyini, ölkənin daxili siyas ətinə yaxınlaşma imkanı verilmədiyini vurğulayır. Bu isə yurddaşlarımızın kütləvi şəkildə köçünə, müdhiş cəhalətə, ölümcül h ərəkətsizliyə, yoxsullaşmaya səbəb olur. Qaspiralı bu mövzuya dair heç bir m ətbu orqanda materiala rast gəlmədiyini, halbuki bunun çox vacib m əqam olduğunu qeyd edir. «Yarı-yarıya yıxılmış, xarab olmuş abidələr, kitabələr, toz və kir içind ə olan kitablar» İ.Qaspiralının yazdığı kimi, rus hökmranlığından əvvəl tatarların da yaza bildiklərindən, müxtəlif elm sah ələrində yüks ək səviyyədə zehni f əaliyyət göst ərdiklərindən… xəbər verir. Bu gün isə Rusiya tatarları cəsəd kimidir. Rus iqtidarının müsəlmanların tərəqqi və mədəniyyətinə qayğı göstərməməsini, Rusiya tatarlarının «cəsəd» kimi olan b ədəninə yeni həyat, yeni fikir, yeni bir həvəs verərək, onu canlandırmaqda gücsüz olmasını üzüntüverici amil kimi d əyərləndirən İ.Qaspiralı yazır ki, «mən hələ «maddi cəhətdən işlənmiş çürümələrdən» bəhs etmirəm. Müsəlman cəmiyyətinə hakim olan c əhalətin anatomiyasını açan İ.Qaspiralı öz soydaşlarının biganəliyini, laqeydliyini və fanatizmini qınasa da, bu b əladan xilas olmaq üçün hökumətin də heç bir addım atmadığını xüsusi vurğulayır və üzünü iqtidara tutur: «Bəli, mənim sevgili rus yurddaşlarım, bizə elm və işıq gərəkdir, bu işə ciddi bir şəkildə başlayın, bizə işıq və elm verin, işıq və elm. Əks təqdirdə, sırf • Bütün türkl ərin tərcümanı ~ 105 ~ hakimiyy əti qorumaq üçün olan hökmranlığınız, Çininkindən daha aşağı olacaqdır». Əlbəttə, bir rus təəbəsi olan ziyalıdan bundan daha k əskin, daha sərt və məntiqli xitabın mümkünlüyünü təsəvvür etm ək o qədər də çətin deyil… Əslində, İ.Qaspiralı rus iqtidarını onun sadiq vətəndaşları olan müs əlman-tatarlarla bağlı siyasətini açıq-aşkar tənqid edir. O, yazır ki, ümumiyyətlə, Rusiya müsəlmanları ilə bağlı hökumətin proqramı, iş prinsipi yoxdur. Krım tatarlarının kütləvi köçünün qarşısının alınması üçün heç bir tədbir görülmədiyini qeyd edən İ.Qaspiralı müsəlmanların təhsili üçün də aydın məqsədli siyasətin, s ənədin olmadığını göstərir. O, yazır: «Müsəlmanlar üçün məktəb açılır, lakin şumlanmamış torpağa pis şəkildə səpilən toxumlar kimi bu m əktəblər də meyvə vermir və zaman keçdikcə iz buraxmadan yox olub gedirl ər. Digər dövlətlərin və xalqların da tarixindən və tabeliyind ən çoxsaylı misallar gətirərək hakim millətin digərini assimilyasiya etm əsinin perspektivsiz olduğunu bildirən İ.Qaspiralı bu q ənaətə gəlir: Necə ki, qarşılıqlı hörmət, bir-birinin haqqına riay ətetmə, eyni məqsəd ətrafında birləşmə ayrı-ayrı şəxslərə daha rahat v ə daha asan bir yaşama imkanı verirsə, eyni şəkildə toplum v ə xalqların cəmiyyət həyatı da sadəcə bu əsaslara dayanmalıdır. M ənsub olduğu qövmün gələcək taleyini təlaşla, qayğı ilə düşünən İ.Qaspiralı, Rusiya müsəlmanlarının bilərəkdən, ya bilməyərəkdən c əmiyyət, dövlət həyatından tamamilə təcrid edilməsini kəskin t ənqid hədəfinə çevirir. Müsəlmanlar ruslardan xəbərsizdir, onları tanımır, dilini bilmir, şəhərini tanımır, elmini öyrənmir, mətbuatını izl əmir. Belə olan halda müsəlman öz qaranlıq dünyasına çəkilir, özünü q ədərə təslim edirlər… Rusiya müs əlmanlarının elmə, ədəbiyyata, mətbuata sahib olmadıqlarını acı təəssüf hissi ilə yazan İ.Qaspiralı onların Yüklə 1,7 Mb. Dostları ilə paylaş:
|