B tjmurzaqov, G. Abdurahmanova, S. Xolmuratov korxonada kadrlar

«Shodlik» kompaniyasi kadrlar siyosatining asosiy qoidalari
Umumiy qoidalar
Kadrlar siyosati personalni boshqarishning uzoq muddatli 
strategiyasi, uning asosiy maqsadi kompaniyaning kerakli sifat va 
miqdordagi mehnat resurslariga ehtiyojini to‘liq va zamonaviy 
shakllarda qondirishdan iborat.
2019 yil uchun kadrlar siyosatining asosiy vazifalari:
- kompaniyadagi asosiy tarkibiy bo‘linmalardagi kadrlar 
sonini optimallashtirish va barqarorligini ta’minlash;
- kompaniya xodimlarini rag‘batlantirishning samarali tizimini 
yaratish;
- mehnat va ishlab chiqarish intizomini mustahkamlash;
- ta’lim tizimini yaratish va rivojlantirish hamda rahbar xodim 
va mutaxassislaming malakasini oshirish;
65

---

- 
kompaniya faoliyatida korporativ madaniyatni shakllantirish 
va mustahkamlash.
Kadrlar siyosatini amalga oshirish va xodimlar oldiga qo‘yil- 
gan vazifalami hal qilish usullari, kompaniyaning kadrlar tarkibini 
takomillashtirishdan iborat.7
Bu ichki tartibda xodimlaming xizmat vazifalarini almash- 
tirish, kompaniya ichki tartib-qoidalari asosida xodimlar ish 
joylarini o'zgartirish, xizmat mansabiga ega xodimlarga qo‘yilgan 
talablarga javob bermaydigan ishchi-xodimlami o‘z lavozimidan 
ozod qilish.
Xodimlar oldiga qo‘yilgan vazifalaming sifatli va mohirona 
bajarilishi davriy olib boriladigan attestatsiya orqali tekshirib 
boriladi.
Mahoratlilik prinsipi va xususiy kompetensiyasi ko‘p ta- 
moyilli tanlov asosida aniqlanadi.
Mahoratlilik vakolatini baholash xodimning bevosita bosh- 
lig‘i (birinchi bosqich) va bo‘lim boshlig‘i (tarkibiy qism) (ikkin- 
chi bosqich) orqali amalga oshiriladi.
Xodimlar bo‘limi boshlig‘i nomzodning shaxsiy va ijtimoiy- 
psixologik xususiyatlarini aniqlab, baholaydi va xodimning bu 
xususiyatlarga qo‘yilgan talablarga loyiqligi hamda kompaniya­
ning korporativ madaniyatiga to‘g ‘ri kelishi haqidagi ma’lumot 
yuqori bo‘g‘in rahbarlariga yetkaziladi.
Kadrlar tarkibini maqbullashtirish quyidagicha amalga 
oshiriladi:
- 
bo‘linmalar tarkibi funksional vazifalar va bajariladigan ish 
hajmi asosida kerakli va yetarli miqdorda aniqlanadi;
bo'sh lavozimlar uchun va nomzodning mahorat layoqatiga 
loyiqligi va shaxsiy psixologik hamda ijtimoiy fazilatlariga asosan 
tanlov e’lon qilinadi.
Xodimlami tanlashning boshqa tamoyillari (kompaniya 
bo‘limi rahbari bilan tanishuv, oilaviy aloqalar, do‘stona muno- 
sabatlar, shaxsiy sadoqat va h. k.) odatda ruxsat berilmaydi.
7 Шекшня G. В. Управление персоналом современной организации. - М.: ЗАО «Бизнес-школа 
«Интел-Синтез»», 2007. - 336 с.

---

Izlash, tanlash va yangi xodimlar qabul qilish tartibi ichki 
normativ-huquqiy hujjat yordamida tartibga solinadi.
Samarali mehnat tizimini yaratish har bir xodimning 
rejalashtirilgan o‘z shaxsiy mehnat faoliyatiga bevosita va 
barqaror qiziqishining natijaviyligini ta’minlash va rejaga nisbatan 
natijaning o‘sishiga olib keladi. Kompaniyaning asosiy tarkibiy 
qismlaridan biri xodimlarni ruhlantirish uchun pul mukofotini 
joriy etish mexanizmidir. Pul mukofoti tizimining asosiy tamoyili
- teng mehnat uchun teng to‘lov degan ma’noni anglatadi, ya’ni 
lavozimining qiyinligi va muhimlik darajasi asosida, 
bir xil 
mehnat faoliyati natijasiga ko‘ra, oylik maosh xodimlar o‘rtasida 
teng taqsimlanadi.
Kompaniyada pul mukofoti bilan taqdirlash ikki qismdan 
iborat:
-
doimiy kafolat asosida (maoshdan) va o‘zgaruvchan qismi, 
kompaniya va uning bo‘limlarida xodim mehnat faoliyatining 
natijaviyligiga asosan. Ish haqi xodimning har yili bajargan 
ishining natijasi asosida xodimning lavozimi va razryadiga qarab 
belgilanadi. Har bir xodim ishining samarasiga qarab, o‘zi uchun 
kafolatlangan mukofotni oshirish imkoniyatigi ega.
Maoshning o‘zgaruvchan qismi rag‘batlantirish hisoblanib, 
yillik bonus sifatida rahbarlar uchun kompaniya (kompaniya 
moliyaviy ko‘rsatkichlari foydaliligi asosida butun kompaniya 
mehnat samaradorligi natijasiga qarab), har chorakda o‘rta bo‘g‘in 
boshqaruvchilari, bo‘lim mutaxassislari va hokazo xodimlar 
uchun pul mukofotlari yil oxiridagi hisobot asosida belgilanadi. 
0 ‘z ishining natijaviyligini hisobot qiluvchi ayrim xodimlar uchun 
o‘zgaruvchan qismi shaxsiy faoliyati samaradorligini oshirish 
bilan bog‘liq.
Kompaniyada 
tashkiliy 
tartibni 
yaratish 
va 
saqlash 
kompaniyaning 
strategik 
maqsadlariga 
erishishning 
asosiy 
shartlaridan biri bo‘lgan tashkiliy tartib qoidaning shakllanishi 
uchun eng muhim shart-sharoitlardan biri, bu xodimlar tomonidan 
o‘z xizmat vazifalarini sitqidildan bajarishi, boshqaruvchilarning 
qo‘l ostidagi xodimlarga talabchanligi, xodimlaming mehnat va 
ishlab chiqarish intizomiga so‘zsiz rioya etishi, rahbarlari
67

---

tomonidan berilgan farmoyishlar va mehnat topshiriqlarini so‘zsiz 
bajarishi natijasidir.
Xodimlar o‘z vazifalarini nizomda ko‘rsatilgan qoidalarga 
rioya etgan holda sitqidildan bajarsalar, nizomda ko‘rsatilgan 
qoidalar asosida rahbarlar ham o‘z ishlariga mas’uliyat bilan 
yondashsalar va qabul qilingan qarorlar natijalari nazorat qilin- 
sagina, kompaniya faoliyatini birgalikda tashkillashtirish sama- 
rasini ko‘rish mumkin.
Ishlab chiqarish qoidalari kompaniya faoliyatini olib borish- 
ning ichki tartib qoidalari va axloqiy standartlari orqali bosh- 
qariladi. Xulqi, majburiyatlari, huquq va vazifalari esa Kodeks 
orqali belgilanadi.
Agar 
tashkiliy tartib kompaniyaning asosiy faoliyatini 
belgilab bersa, xodimlar tomonidan yo‘l qo'yilgan har qanday 
xato ham tegishli jazo, iqtisodiy va ma’muriy chora, hattoki 
xodimning ishdan olinishiga olib keladi.
Kompaniyada xodimlami o‘qitish va malakasini oshirish 
tizimini yaratish va rivojlantirish kompaniya xodimlarining doimo 
o‘z ustida ishlashlari va malaka oshirishlari asosida tashkil etiladi. 
Bu jarayonda ichki korporativ o‘qitishga asosiy urg‘u beriladi: ish 
paytida o‘qitish, murabbiylik, seminar va treninglar o‘tkazish. 
Xodimlaming o‘z malakasini oshirish istagi, kompaniya rahba- 
riyati tomonidan ma’naviy va moddiy 
qo‘llab-quwatlanishi, 
kompaniya faoliyati uchun foydali bo‘lgan bilimni xodimlarga 
o‘rgatish uchun ketadigan sarf xarajatlar to‘liq to‘lanishi kerak.
Kompaniya koфorativ madaniyatini shakllantirish va mus- 
tahkamlash. Kompaniya xodimlarining xizmatga ishonchini 
oshimvchi turli tadbirlaming o‘tkazilishi xodimlar o‘rtasida 
korporativ madaniyatning vujudga kelishiga sabab bo‘ladi. 
Kompaniyada ham tashqi, ham ichki ijobiy imijning yaratilishi, 
jamoada ijtimoiy tabaqalashuv vujudga kelishining oldini oladi. 
Kadrlar siyosatini samarali amalga oshirish uchun asosiy javob- 
garlik yaqin filiallari va rahbar kadrlar bilan yaqin munosabatlarga 
asoslanadi.
Korxonaning kadrlar siyosatini ishlab chiqish bo‘yicha 
uslubiy tavsiyalar:
68

---

1. Korxonaning kadrlar siyosatini ishlab chiqish bo‘yicha 
uslubiy tavsiyalar (bundan keyin - Uslubiy tavsiyalar), umumiy 
tavsifga ega bo‘lmagan va ish joyidagi haqiqiy vaziyatni inobatga 
olgan holda islohotlar jarayonida ishlab chiqilgan korxonaning 
xodimlar 
(kadrlar) 
tarkibini 
boshqarish 
uchun 
ehtimoliy 
yechimlarni o‘z ichiga oladi.
2. “Xodimlarni boshqarish” tushunchasi ikki asosiy jihatdan 
iborat: xususiy va tashkiliy.
Xususiy boshqaruv tushunchasi quyidagi muhim element- 
larga asoslanadi:
- umumiy strategiyani aniqlash;
- korxona ehtiyojlarini xodimlaming mavjud imkoniyatlarini 
hisobga olgan holda rejalashtirish;
- ja lb etish, tanlash va xodimlami baholash;
- kadrlami tayyorlash va qayta tayyorlash;
- rag‘batlantirish tizimi (faoliyatini boshqarish);
- mustaqil kadrlar tayyorlash;
- ishni tashkillashtirish, shu jumladan, ish o‘rinlarini 
belgilash ular o‘rtasidagi funksional va texnologik bog‘liqliklar 
ish bajarilishining davomiliygi va mazmuni, mehnat shartlari;
- ish haqi va ijtimoiy xizmatlar siyosati;
- kadrlar xarajatlarini boshqarish.
3. Kadrlami birgalikda boshqarishga munosabat, barcha 
ishchi xodimlar va kompaniyaning barcha bo‘linmalarini o‘z 
ichiga oladi.
4. 
Kadrlami boshqarish strategiyasini shakllantirishda 
rahbariyat tomonidan 
qabul qilingan 
korxona faoliyati 
strategiyasi qoidalarini hisobga olish tavsiya etiladi.
Kadrlar boshqamvi maqsadlarini aniqlash, ya’ni kadrlar 
boshqaruvi sohasidagi qarorlarni qabul qilishda iqtisodiy jihatlarni 
(xodimlami boshqarishning qabul qilingan strategiyasi), hamda 
xodimlaming ehtiyoj va manfaatlarini (mehnatga layoqatli ish 
haqi, qoniqarli mehnat sharoitlari, xodimlaming qobiliyatlarini 
rivojlantirish va amalga oshirish uchun imkoniyatlar va 
hokazolami) hisobga olish.
69

---

Kadrlar ishi mafkurasi va tamoyillarini shakllantirish, ya’ni 
kadrlar ishi mafkurasi hujjat shaklida aks ettirilishi va korxona 
boshlig‘idan boshlanib, korxonaning barcha tarkibiy bo‘linmalar 
rahbarlari tomonidan kundalik ishlarda qo‘llanilishi kerak. Ushbu 
hujjat korxona xodimlari bilan ishlashda me’yoriy-huquqiy 
me’yorlarga ega bo‘lmagan axloqiy majmua bo‘lishi kerak. 
Korxona xodimlarining mafkurasi korxonaning rivojlanishi va 
tashqi shartlarining o‘zgarishlariga ko‘ra aniqlanishi mumkin.
Korxonada mehnat resurslaridan foydalanishning iqtisodiy 
va ijtimoiy samaradorligi o‘rtasidagi muvozanatni ta’minlash 
uchun sharoitlami aniqlash. Kadrlar boshqaruvi sohasida iqtisodiy 
samaradorlikni ta’minlash korxonaning biznes maqsadlariga 
erishish uchun xodimlardan foydalanishni anglatadi, (masalan, 
ishlab chiqarish hajmini oshirish), korxonada tegishli mehnat 
resurslari 
cheklanganligi 
vaqtida. 
Ijtimoiy 
samaradorlik 
korxonaning ijtimoiy-iqtisodiy istiqbollari, ehtiyoj va man- 
faatlarini qondirishga qaratilgan chora-tadbirlar tizimini amalga 
oshirish bilan ta’minlanadi.
Korxonaning shaxsiy ehtiyoj larini rejalashtirishda quyidagi 
tadbirlami amalga oshirish tavsiya etiladi:
- xodimlarga ehtiyojni aks ettiruvchi omillami (korporativ 
rivojlanish strategiyasi, ishlab chiqarilayotgan mahsulotlar soni, 
foydalaniluvchi texnologiyalar, ishlar dinamikasi va hokazolami) 
aniqlash;
- korxona uchun zarur xodimlaming mavjudligini tahlil 
qilish;
- xodimlar sifatiga ehtiyojni aniqlash (ishlab chiqarish 
dasturini amalga oshirish uchun zarur kasbiy malakaviy talablami 
aniqlash va xodimlaming qobiliyatini tahlil qilish);
- xodimlar sonining miqdoriy ehtiyojlarini aniqlash (umumiy 
xodimlaming talablari prognozi, xodimlaming harakatini baho­
lash).
Korxonaga kerakli xodimlarni jalb qilish, tanlab olish va 
baholash uchun quyidagi choralami amalga oshirish maqsadga 
muvofiq:
70

---

- xodimlami jalb etishning ichki (korxona ichida harakat 
qilish) va tashqi (yangi xodimlami jalb qilish) nisbatlarini 
maqbullashtirish;
- kadrlar tanlash mezonlarini ishlab chiqish;
-y a n g i ishchilami ishjoylarigataqsimlash;
- xodimlami boshqarish bo‘yicha ishlami tashkil etish uchun 
har bir ish joyidagi ishlarning mazmumni aniqlash;
- yanada qulay ish sharoitlarini yaratishga intilish;
- mehnatga haq to‘lash tamoyillari va aniq tizimini belgilash;
- xodimlaming ishim tezkor nazorat qilish;
- kadrlar malakasini oshirishni qisqa muddatli rejalashti- 
rishni amalga oshirish.
Kadrlar malakasini oshirish va qayta tayyorlashni takomil- 
lashtirish maqsadida quyidagilar tavsiya etiladi:
- xodimlaming malakasi va ishlab chiqarish ehtiyojlariga 
mos kelishini ta’minlash uchun tadbirlami rejalashtirish;
- xodimlar malakasini oshirish jarayonida o ‘qish uslubini 
tanlash (xodimlar bilan ishlash uchun mas’ul korxona tarkibiy 
bo‘linmasining yoki tashkil etilgan va tashkiliy bo‘lmagan, ishlab 
chiqarishdan ajratilgan holda yoki ishlab chiqarishsiz);
- korxona xodimlari 
malakasini 
oshirish va qayta 
tayyorlashni tashkil etish;
-
xodimlar 
qobiliyatlarini 
rivojlantirish 
va 
xizmat 
martabalarini rejalashtirish
- xodimlami attestatsiyadan o‘tkazish tamoyillari, shakl va 
shartlarini aniqlash.
Korxonada rag‘batlantirish sxemalarini amalga oshirish va 
xodimlar xarajatlarini tartibga solishda quyidagi chora-tadbirlar 
tavsiya etiladi:
- xodimlaming xarajatlarini rejalashtirish;
- korxonada ish haqi tizimlarini ishlab chiqish va joriy etish,
- korxonada faoliyat yurituvchi ishchilaming ayrim toifalari 
uchun to‘lovlaming o ‘ziga xos xususiyatlarini aniqlash.
Xodimlaming ozod qilinishi bilan bog‘liq masalalami 
samarali va oqilona hal etish uchun quyidagilar zarur:
- xodimlami ozod qilish sabablarini tahlil qilish;
71

---

- xodimlami ozod qilish imkoniyatlarini tanlash;
- ishdan bo‘shatilgan xodimlarga ijtimoiy kafolatlar berish.
Korxonani isloh qilish, boshqa maqsadlarga erishish bilan
birga korxonada xodimlami samarali taqsimlash va ulardan 
foydalanish, ya’ni ulaming sonini tartibga solishni nazarda tutadi. 
Shu bilan birga, korxonada ishlab chiqarishni rivojlantirish 
bo‘yicha qabul qilingan strategiyaning amalga oshirilishi mumkin 
bo‘lgan ishchilaming maksimal miqdorini aniqlash va strategiya 
ishga tushirilgunga qadar xodimlar sonining ko‘payishi (taqchil- 
ligi) aniqlanishi tavsiya etiladi.
Agar korxonada ortiqcha shtat birligidagi xodimlar aniqlansa, 
korxona islohoti jarayonida quyidagi tadbirlami amalga oshirish 
tavsiya etiladi:
a) korxona xodimlar orasida ulaming maqsadlari va mehnat 
bozoridagi ehtimoliy xulq-atvori, bu maqsadlar amalga oshish 
yoki oshmasligini aniqlash va agar xodimlar ishsiz qolsa, ularnmg 
oilaviy daromadlarini bilish maqsadida so‘rovnoma o‘tkazish;
b) tanlagan maqsadlari har xil bo‘lgan ishchi gumhlarining 
sonini aniqlash uchun ishlab chiqilgan strategiyani amalga 
oshirishda foydalanilmaydigan korxonada mavjud bo‘lmagan 
ijtimoiy so‘rov natijalarini umumlashtirish.
-
Kengaytirilgan guruh xodimlarini quyidagi maqsadlarga 
ko‘ra ajratish tavsiya etiladi:
- mehnat munosabatlarini takomillashtirish va korxonada 
asosiy daromad olish;
- mehnat munosabatlarini takomillashtirish va amaldagi 
qonunchilikda, jamoaviy va/yoki individual mehnat shartno- 
malarida belgilangan ish haqi miqdori buzilganda;
- o‘zining aw algi mutaxassisliklarida yangi ish joyini 
topishlari;
- kasbiy tayyorgarlikdan o‘tish va ushbu korxonada yoki 
boshqa korxonada yangi ish joyini topish (Shu jumladan, yangi 
yashash joyiga ko‘chish bilan);
- pensiyaga chiqish (amaldagi qonun hujjatlariga muvofiq 
pensiya ta’minoti uchun beriladigan mehnatkashlar toifalan uchun);
agar boshqa ma’lumot bo‘lsa (ko‘rsating);
72

---

d) aniq guruhga tegishli ishchilami ish bilan ta’minlash mumkin 
emasligi sabablarini tahlil qilish, (Shu bilan birga ushbu guruhlar 
orasida, masalan, korxona mahsulotiga (xizmatlariga) to‘lanmagan 
to‘lov talabi, korxonada mehnat resurslaridan oqilona foydalanish 
bo‘yicha choralar, kasbiy ko‘nikmalar va xodimlaming yoshi va 
bo‘sh ish o‘nnlari uchun talabnoma bemvchi talablari);
e) isloh qilinayotgan korxonada ish bilan band bo‘lmagan 
xodimlarga kafolatlar va kompensatsiyalami belgilash uchun zarur 
moliyaviy resurslarga ehtiyojni aniqlash. Bu holda, u ishchilami ozod 
qilish bilan bogMiq faoliyatini moliyalashtirish manbalarini ko‘rsatish 
va ulardan foydalanish imkoniyatlarini aniqlash uchun tavsiya etiladi.
Mablag‘laming yetishmasligi natijasida kompaniya tartibini 
isloh etish bilan xodimlarni ozod qilish to‘g‘risida qaror qabul 
qilingan taqdirda, ikki asosiy mezondan foydalanib, ushbu mablag1- 
larni taqsimlash jarayonini aniqlash uchun tavsiya etiladi.
Birinchi mezondan foydalanish - hududda ijtimoiy keskinlik 
darajasi - islohotchilar tomonidan chiqarilgan ishchilaming toifalari 
miqdorini aniqlashni nazarda tutadi.
korxona hududdagi ijtimoiy keskinlikning eng yuqori o‘sishiga 
olib keladi.
Ikkinchi mezondan foydalanish - xodim oilasida aholi jon 
boshiga to‘g‘ri keluvchi daromad miqdorini - islohotchi korxonadan 
ozod etiladigan ishchilar oilalarini aholi jon boshiga daromadini 
keskin kamaytirishga imkon beradi (masalan, qashshoqlik darajasi, 
ma’lum bir jon boshiga bo‘lgan miqdori va hokazo).
Mavjud cheklangan moliyaviy resurslarga ushbu mezonlar 
asosida ajratilgan ishchilar toifalari maqsadlarini amalga oshirish 
uchun ustuvorliklar beriladi.
Korxonada 
qabul 
qilingan 
korxonalami 
rivojlantirish 
strategiyasini amalga oshirish uchun zarur xodimlar sonining kamligi 
bo‘lsa, u holda islohotlar jarayonida korxonada ish o‘rinlarining 
jozibadorligini oshirish bilan bog‘liq masalalar (ish haqi oshishi, 
ta’lim tizimi va hokazo) tavsiya etiladi. Biroq raqobatbardoshlikni 
mehnatga layoqatli (depressiyalangan) hududlarda ko'proq va 
mehnatga layoqatsiz hududlarda 
(iqtisodiy o‘sish sohalarida) 
kamroq bo‘ladi.
73

---

Har lkkala holatda ham (ortiqcha va mehnat resurslarining 
yetishmasligi bilan qabul qilingan korxonalami rivojlantirish strate- 
giyasini amalga oshirish uchun) mehnat resurslaridan oqilona 
foydalanish zarurati asosida korxona xodimlarini isloh qilish vaqtida 
boshqarish uchun strategiya ishlab chiqilgan. Rivojlangan strate- 
giyani moliyaviy qo‘llab-quwatlash uchun mahalliy o‘zini o‘zi 
boshqarish organlari, ish bilan ta’minlash bo‘yicha davlat xizmati 
organlari va uning bajarilishini moliyalashtiradigan boshqa 
tashkilotlar bilan kelishilgan.