Babaxanova Nigar Xan qızı

AZƏRBAYCAN BEYNƏLXALQ 
İNFORMASİYA MÜHİTİNDƏ: 
İnformasiya və çap məhsullarının
mübadiləsi sahəsində 
əməkdaşlığın yaranması və inkişafı 
(1929-1955-ci illər)
A
rtıq neçə onilliklərdir ki, xalqın milli-mədəni sər -
 vət lərini, kitab, əlyazma və s. şəklində mad di ləşmiş
mədəni yaddaş nümunələrini, elmi, bədii, mədəni kitabiyyatı
toplayıb mühafizə edən və bununla da dünya mədə niy yə ti -
nin bir parçasına çevrilən Azərbaycan kitabxanaları bey nəl -
xalq  informasiya  mühitinin  subyekti  kimi  çıxış  edirlər.
Bu gün respublikada belə kitabxanaların sayı onlarcadır. La -
kin daha əvvəlki yarımfəsildə qeyd olun du ğu kimi, Azər -
baycanda beynəlxalq kitab mübadiləsi 1920-30-cu illərdə 4
kitabxana  tərəfindən  həyata  keçirilməyə  başlanıb.  Bunlar
Azərbaycan  Milli  Elmlər  Akademiyasının  Mərkəzi  Elmi
Kitabxanası, M.F.Axundov adına Milli Kitabxana, Bakı Döv -
lət Universitetinin Kitabxanası və Respublika Elmi-Texniki
Kitabxanasıdır.
ELMİ-MƏDƏNİ İNTEQRASİYA
41

---

Ölkədə ilk dəfə M.F.Axundov adına Milli Kitabxana
beynəlxalq kitab mübadiləsi aparmaq üçün müəyyən cəhdlər
etsə də, qənaətbəxş nəticə əldə olunmamışdır. Belə ki, 1923-
cü ildə “Komplektləşdirmə” şöbəsinin nəzdində yaradılmış
“Xarici ədəbiyyat və beynəlxalq kitab mübadiləsi” bölməsi
yalnız 1965-ci ildən müstəqil şöbəyə çevrilmiş və tam gücü
ilə fəaliyyət göstərməyə başlamışdır [201].
Bakı Dövlət Universitetinin Kitabxanasına isə ilk dəfə
böyük həcmdə xarici ədəbiyyat 1928-1929-cu illərdə daxil
olmuşdur.  Amma  həmin  kitablar  Universitetin  fonduna
mübadilə yolu ilə daxil olmadığından bunu beynəlxalq kitab
mübadiləsi kimi səciyyələndirmək mümkün deyil. Belə ki,
sözügedən 1000 nüsxə ədəbiyyat kitabxanaya Bakıda fəaliy -
yət göstərən Fransa Cəmiyyəti tərəfindən hədiyyə edilmişdi
[203].
Respublika Elmi-Texniki Kitabxanasına gəlincə, qeyd
etməliyik ki, kitabxananın fondu xarici ədəbiyyatla 1960-cı
illərdən etibarən komplektləşdirilməyə başlamışdır. 60-cı il -
lərin  sonlarından  etibarən  “Xarici  ölkə  sənədlərinin  fon -
du”na  xarici  patent  idarələrinin  rəsmi  bülletenlərinin
su  rətləri və xarici ölkə patentlərinin ixtira təsvirləri mikro-
film, mikrofiş və kağız daşıyıcılarda daxil olmağa başlamışdır
[74].
Azərbaycanda  ilk  dəfə  beynəlxalq  kitab  mübadiləsi
Azərbaycan  Milli  Elmlər  Akademiyasının  Mərkəzi  Elmi
Kitabxanası tərəfindən həyata keçirilmişdir. Mərkəzi Elmi
Kitabxanasının  beynəlxalq  əlaqələri  80  illik  zəngin  tarixi
BEYNƏLXALQ İNFORMASİYA MÜHİTİ
42

---

keçmişə malikdir və bu kitabxana Azərbaycan respublikası
suverenliyini qazanana qədər respublikada beynəlxalq kitab
və elmi-texniki informasiya mübadiləsi mərkəzi idi. 
Mərkəzi Elmi Kitabxananın formalaşması prosesi Azər -
bay canı Tədqiq və Tətəbbö Cəmiyyətinin (ATTC) yara dıl -
ması  ilə  başlamışdır.  Belə  ki,  Kitabxana  N.Nərimanov,
T.Şahbazi, H.Zeynallı, V.Bartold, Ə.Haqverdiyev, N.Marr,
A.Krımski, P.Juze, F.Köprülüzadə və A.Baqrinin bilavasitə
iştirakı və yardımı ilə Azərbaycan elmini öyrənmək məqsədi
ilə 1923-cü ildə təşkil edilmiş ATTC-nin əsasında 1924-cü
ildə yaradılmışdır. O dövrdə MEK "Cəmiyyətin biblioqrafiya
bürosu" adlanırdı. 1925-ci il avqustun 9-da Cəmiyyətin Mər -
kə zi Şurasının iclasında Azərbaycan folklorunun öyrənil mə -
sin də böyük xidmətləri ilə yadda qalan professor Aleksandr
Vasilyeviç Baqrinin rəhbərliyi altında təsis edilmiş (1924)
bü ronun bazası əsasında "Kitabxana-Biblioqrafiya bürosu"
yaradıldı. H.Zeynallı (sədr), A.O.Dalavassera, Ş.Manatov,
Y.A.Paxomov, X.Terequlov büronun tərkibinə daxil edildilər.
Həmin iclasın yekununa əsasən büronun tərkibində “Elmi-
məlumat şöbəsi” təsis edildi. Şöbənin vəzifəsi Azərbaycan və
onun elmi haqqında müxtəlif arayışlar, biblioqrafik gös təri -
cilər, bülletenlər, elmi-nəzəri vəsaitlər hazırlamaq və ölkənin
təsərrüfat orqanlarını, elmi müəssisələri, müxtəlif idarələri
informasiya ilə təmin etmək idi. Beləliklə, 1925-ci ildə 432
nüsxə kitab və 1200 nüsxə qiymətli əlyazma ilə Mərkəzi Elmi
Kitabxana faktiki olaraq fəaliyyətə başladı. Həmin il kitabx-
ana quruculuğu sahəsində az-çox təcrübəyə malik N.Nəri -
ELMİ-MƏDƏNİ İNTEQRASİYA
43

---

ma novun (onun 1894-cü ildə Azərbaycanda yaratdığı ilk
icti mai kitabxana- qiraətxana 1898-ci ildə çar senzurası tərə -
fin dən bağlanmışdı və N.Nərimanov yarımçıq qalmış ide ya -
larını Mərkəzi Elmi Kitabxananın fəaliyyətinə tətbiq et mək
istəyirdi) vəfatı professor A.V.Baqrinin işini çətinləşdirmişdi.
Çünki nə Cəmiyyət, nə də büro üzvləri arasında kitabxana
işini dərindən bilən vardı. Professor A.V.Baqri isə Mərkəzi
Elmi Kitabxanada çalışana qədər, 1917-20-ci illərdə Samara
Ali Pedaqoji Universitetinin Elmi kitabxanasına rəhbərlik
etmiş  və  qısa  zaman  ərzində  fonda  50  min  ədəbiyyat,  o
cümlədən xaricdən alınan ədəbiyyat cəmləyə bilmişdi [106]
Bu mənada, o, həmkarlarından daha təcrübəli idi və bu mə -
ziyyətlər professora uzun illər Mərkəzi Elmi Kitabxananın
direktoru vəzifəsində çalışmağa imkan vermişdi.
1926-cı ildə kitabxananın ilk oxu zalı istifadəyə verildi.
1929-cu ildə "Azərbaycan Tədqiq və Tətəbbö Cəmiyyəti"
bazasında  Azərbaycan  Dövlət  Elmi-Tədqiqat  İnstitutu
(ADETİ) yaradıldı və "Kitabxana-Biblioqrafiya bürosu" av-
tomatik olaraq “ADETİ-nin Kitabxanası” adlanmağa baş -
landı (1933-cü il yanvarın 1-dən “Mərkəzi Elmi Kitabxana”,
1964-1984-cü illərdə - Əsaslı Kitabxana, 1984-cü ilin aprel
ayından günümüzədək Mərkəzi Elmi Kitabxana kimi qeyd
olunur). 
A.V.Baqri və H.Zeynallının əsas məqsədi kitabxananın
fondunu mümkün qədər zənginləşdirmək idi. 1924-cü ilin
dekabr ayında Moskvada Ümumittifaq biblioqrafiya qurul -
tayının keçirilməsi və bundan sonra ittifaq respublikalarının
BEYNƏLXALQ İNFORMASİYA MÜHİTİ
44

---