Baki biznes universiteti Fakültə-İqtisadiyyat və idarəetmə İxtisas-Maliyyə Fənn-Dövlət maliyyəsi Kurs-2 Qrup-620a/s

Sxema 1. Müəssisənin səhmdar cəmiyyətin sonuncu maliyyə resurslarının formalaşması

Maliyyə resurslarının ilkin və sonuncuya bölünməsinə belə yanaşma – maliyyə etibarı ilə əvvəllər maliyyə elmində qəbul edilmiş maliyyə resurslarının bölgüsünün maddi istehsal və qeyri-maddi istehsal sferasına bölgüsünə uyğun olaraq həyata keçirilməsindən fərqlənir. Maliyyə resurslarının müvəqqəti müəyyənləşməsinə uyğun olaraq onların bir hissəsi müəssisələrdə büdcə və büdcədənkənar fondlara borc şəklində mövcud olur. Müəssisənin son maliyyə resurslarının həcmini müəyyənləşdirmək üçün xüsusilə bu hissəsini «ayırmaq» lazımdır.

Maliyyə resurslarının yaranma mənbələrinə görə borc və xüsusiyə ayrılması mühüm əhəmiyyət daşıyır. D.S. Molyakov «Müəssisə maliyyəsinin aktual problemləri» məqaləsində yazır: «Maliyyə resurslarının yaradılması mənbələrinin strukturası və ilk növbədə xüsusi mənbələrin nisbi ağırlığı böyük əhəmiyyətə malikdir. Bu gün hər yerdə istehsalçı öz maliyyəsinin təşkili problemlərini xüsusi resursların tapılması hesabına deyil, əsasən bank və kommersiya kreditləri hesabına həll etməyə çalışır. Cəlb olunmuş vəsaitlərin nisbi ağırlığının böyüklüyü kommersiya banklarının kreditləri üçün yüksək faiz ödəmələri, səhm və istiqrazlar üçün dividendlərə əlavə məsrəflərlə müəssisənin maliyyə fəaliyyətini və balans likvidliyini ağırlaşdırır.
Maliyyə resurslarının qorunmasının təmin olunması müəssisə üçün vacib problemdir. Bunun üçün öz növbəsində müəssisənin maliyyə resurslarına tələbatının müəyyən edilməsi olduqca zəruridir.
Bizə təqdim olunduğu kimi bu aspektdə ilk planda müəssisənin maliyyə resurslarının proqnozlaşdırılması problemi irəli sürülür. Xüsusi halda, müəssisənin minimal zəruri pul vəsaiti kimi parametr maliyyə proqnozlaşdırılmasının keyfiyyətindən asılıdır.
Pul vəsaitləri hərəkətinin proqnozunun keyfiyyəti nə qədər yüksək olarsa onunla bağlı vəsait bir o qədər az olar, hətta aktivliyi yüksək amma eyni zamanda gəlirliliyi az olan aktiv maddələrində. Müəssisənin pul vəsaitlərinin hərəkəti proqnozunun keyfiyyətinin yüksəlməsi – müəssisənin maliyyə resurslarının idarə edilməsinin səmərəliliyinin yüksəldilməsinin vacib rezervlərindən biridir. Bu baxımdan pul axınlarının proqnozlaşdırılmasında müxtəlif metodlar maraq doğurur.
Azərbaycan iqtisadiyyatında bazar münasibətlərinin inkişafının müasir mərhələsində müəssisələrin dövriyyə vəsaitlərinə tələbatın düzgün (normallaşdırılmasına) müəyyənləşdirilməsinə xüsusi zərurət yaranır ki, birbaşa olaraq bundan da müəssisənin maliyyə resurslarının «sərbəst qalığı»nın böyüklüyü asılıdır. Hiperinflyasiya və «vəhşi bazar» dövründə müəssisə anbarlarının spontan və kontrol edilməz şəkildə malla doldurulmasındansa, müəssisə maliyyə resurslarını səmərəli idarə etmək məqsədilə Qərbdə yaxşı işlənmiş əsas tərkib hissəsini daşımaların idarə edilməsi sisteminin təşkil etdiyi ehtiyatların idarə edilməsi sistemini praktikada doğrultmaq məcburiyyətindədir.
Belə idarəetmə sistemi istehsal-ticarət prosesinin kəsilməzliyini təmin etməklə müəssisənin maliyyə resurslarına qənaət edilməsi məqsədlərinə olduqca tam şəkildə cavab verir. Əvvəllər ümumi qəbul olunmuş dövriyyə vəsaitlərinin normallaşdırılması sistemindən fərqli olaraq, ehtiyatların idarə olunması sistemi maliyyə resurslarının istifadəsinin səmərəliliyi baxımından daha optimal daşıma qrafiki tərtib etməyə və öz növbəsində məhsul (iş, xidmət) satışı proqnozuna uyğun gələn istehsal planına uyğun dövriyyə kapitalının hərəkətini proqnozlaşdırmağa imkan verir.
Müəssisənin maliyyə resurslarının təşkili prinsiplərinin özü – müəssisənin onlara tələbatının müəyyənləşdirilməsidir – maliyyə resurslarının səmərəli istifadəsi zərurətilə maliyyə proqnozlaşdırılması prosesinə bağlıdır.
Maliyyə proqnozlaşdırılması prosesində qarşıdakı dövrün başlanğıcına maliyyə resurslarının mümkün artıqlığı və ya çatışmamazlığının mövcudluğunu müəyyən etmək lazımdır.
Dövlət tərəfindən həyata keçirilən maliyyə siyasəti müəssisənin normal təsərrüfat-maliyyə fəaliyyətini və eyni zamanda maliyyə resurslarının rasional istifadəsini çətinləşdirə və ya stimullaşdıra bilər. Burada dövlətin vergi siyasəti mühüm rol oynayır. Belə ki, bir sıra vergilərin məhsulun (iş, xidmət) maya dəyərinə daxil edilməsi, (ƏDV) əlavə dəyər vergisi üzrə büdcəyə ödənişlərin xüsusiyyətləri, mənfəət vergisi üçün avans ödənişləri müəssisənin maliyyə resurslarının dövriyyədən yayınmasına gətirib çıxarır. Bu müəssisələrin yüksək faizli borclara, planlanmamış vəsait mənbəyi axtarışına, maliyyə dissiplininin pozulmasına məcbur edir. Müəssisənin maliyyə resurslarının qeyri-istehsal məqsədləri ilə yayınması onun fəaliyyətinin səmərəliliyini azaldır və maliyyə vəziyyətini pisləşdirir.
Müəssisənin maliyyə resurslarının təşkili üçün operativ və mühasibat hesabatları, statistiki məlumatlar əsasında araşdırmalar, təftişlər vəsitəsi ilə onların pozulması və səmərəli istifadəsi üzərində mütləq sistematik nəzarət lazımdır.