Baki biznes universiteti Fakültə-İqtisadiyyat və idarəetmə İxtisas-Maliyyə Fənn-Dövlət maliyyəsi Kurs-2 Qrup-620a/s

3.Müəssisənin maliyyə resurslarının və investiyalarının səmərəliliyinin qiymətləndirilməsi imkanları.
Hər nə qədər müəssisənin maliyyə resursları: başqa emitentlərin qiymətli kağızlarının əldə edilməsinə, büdcə və büdcədənkənar fondlara ödəmələrə, kredit faizlərinin ödənilməsinə, çalışanların iqtisadi stimullaşdırılmasına və s. məqsədlər üçün istifadə edilsə də, baxılan problemlər əsas və dövriyyə vəsaitlərinə investisiyaların səmərəliliyinin qiymətləndirilməsinə geniş yer verilmişdir. Bundan başqa, maliyyə resurslarının istifadə olunmasının səmərəliliyi anlayışı, ilk növbədə onların məqsədli istifadəsini özünə daxil edir.
İndiki şəraitdə aktual problemlərdən biri, məsələn, ümumi gəlirin hissələrinin məqsədli istifadəsi, hansı ki, əmək haqqının ödənilməsinə yönəldilməlidir, amma vəsaitlər başqa məqsədlərə yayındırılır.
Lakin hazırkı iş çərçivəsində biz maliyyə resurslarının istifadəsinin səmərəliliyinə baxılması məsələsini müəssisənin əsas və dövriyyə vəsaitlərinə sərf olunan investisiya qoyuluşu ilə məhdudlaşdırırıq.
İnvestisiya qərarları müəssisənin maliyyə resurslarının idarə edilməsi prosesinin olduqca əhəmiyyətli və eyni zamanda əsas tərkib hissəsini təşkil edir, çünki onların böyük hissəsinin uzun dövr ərzində dövriyyədən qaldırılmasına gətirib çıxarır. Müəssisənin maliyyə resurslarının idarə edilməsinin səmərəliliyinin qiymətləndirilməsi əhəmiyyətli dərəcədə aktivlərə qoyulan investisiyaların səmərəliliyinin qiymətləndirilməsi ilə əlaqədardır, çünkü bu investisiyalar xüsusi və cəlb olunmuş maliyyə resursları ilə təmin olunurlar. Və əksinə, maliyyə resurslarının mahiyyətindən irəli gəldiyi kimi, onların əsasən-ümumilikdə istehsal tələbatını, xüsusi halda isə istehsalın genişlənməsinin maliyyələşdirilməsi üçün istifadə olunması nəzərdə tutulur. Buna görə də məntiqi şəkildə belə yekunlaşdırmaq olar ki, maliyyə resurslarının istifadəsinin səmərəliliyi onların investisiyalaşdırılmasının səmərəliliyi ilə şərtləndirilmişdir. Başqa sözlə, proses kimi investisiyalar istehsalın genişləndirilməsi prosesində maliyyə münasibətlərinin material daşıyıcıları kimi maliyyə resurslarının mahiyyətinin yansımasıdır. Qeyri-stabil maliyyə bazarı, əhəmiyyətli maliyyə riskləri səbəbilə bazar iqtisadiyyatı inkişaf etmiş ölkələrdə ümumi qəbul olunmuş investisiyaların səmərəliliyinin qiymətləndirilməsi metodları maliyyə göstəricilərinin – inflyasiya, mövcud faiz dərəcələrinin dəyişməsi, makroiqtisadi dövriyyənin ayrı-ayrı fazalarında müəssisənin kapital strukturasının dinamikası və digər amillərin hesablamalarda (proqnozlarda) nəzərə alınması zərurəti ilə əlaqədar olaraq Azərbaycanda bir sıra xüsusiyyətlər qazanır.
İnvestisiyaların səmərəliliyinin qiymətləndiriolməsi metodlarının tətbiqi üçün baxılan investisiya proqramının aşağıda sıralanan tiplərdən hansına aid olduğunun müəyyənləşdirilməsi zəruridir.
Bir investisiyanın səmərəliliyinin qiymətləndirilməsi üçün nisbətən sadə hesablamalar kifayətdir. Bu əvəzetmə qərarlarına, xüsusilə mənfəətli müəssisələrdə biznesin dəstəklənməsi üçün investisiyalara aiddir. Digərlərinə - xərclərin azaldılması, mövcud istehsal gücünün genişləndirilməsi və yeni məhsul və ya fəaliyyət sferasına investisiyalar kimi variantlara baxarkən, səmərəliliyin qiymətləndirilməsi üçün daha ətraflı analiz tələb olunur.
Hər şeydən əvvəl investisiyaların iqtisadi səmərəliliyinin qiymətləndirilməsi metodlarına: investisiyanın orta mənfəət normasına və investisiya proqramının geri ödəmə perioduna yanaşmaya baxaq.
İnvestisiyanın orta mənfəət normasının müəyyənləşdirilməsi orta illik xalis mənfəətin və investisiyanın orta böyüklüyünün hesablanması əsas götürülür.
Alınan göstərici investorun istəyinə cavab verən minimum mənfəət norması ilə müqayisə olunur. Bu metodun əsas üstünlüyü sadəliyi və informasiyanın əldə oluna bilməsidir. Metodun çatışmamazlığı, birincisi, opul axınlarının analizini deyil, mühasibat mənfəətini əsas götürməsi; və ikincisi, nağd pul giriş və çıxışlarının zamanını nəzərə almır, yəni, investisiya layihəsinin sonuncu ilindəki mənfəəti onun həyata keçirildiyi birinci ildəki mənfəətlə eyni ölçü ilə qiymətləndirir.
Yanaşmadakı analiz çərçivəsində daha çox maraqlı metod kimi investisiyanın geri ödənilməsində uçot əmsalının hesablanmasıdır ki, orta hesabla illik mənfəətin müəyyənləşdirilməsinə deyil, analiz məqsədləri üçün istifadə olunan xalis pul girişlərinə əsaslanır.
Praktika göstərdi ki, çox vaxt müəssisə, əhəmiyyətli mənffəətə malik olmaqla, eyni zamanda həmişə bir sıra amillərin – eyni zamanda kreditor və debitor borclarının idarə olunması siyasəti, onun ehtiyatlarının vəziyyəti, uçot siyasəti, istehsalat dövrünün xüsusiyyətləri, istehsalın sektoral və mövsümi xüsusiyyətləri ilə şərtlənən likvid vəsaitlərin çatışmamazlığını hiss edir.
İnvestisiyaların maliyyələşdirilməsinə yönəldilmiş maliyyə resurslarının istifadə olunmasının səmərəliliyi yalnız kəmiyyətcə deyil, eyni zamanda bir sıra keyfiyyət parametrləri ilə də müəyyən olunur, hansı ki çoxu iqtisadiyyatın komanda-administrativ idarəetmə metodları şəraitində bank təşkilatları tərəfindən nəzarət olunmuşdur.
Bugün bu parametrlər bir problemin həllində – maliyyə resurslarının əsaslandırılmış immobilizasiyasının ehtiyatlara və investisiyalara çevrilməsində istifadə olunur. Müasir şəraitdə müəssisənin maliyyə resurslarının manevr olunması səmərəliliyinə nail olunmasına onların məqsədli istifadəsindən daha böyük əhəmiyyət verilməsini nəzərə alaraq qeyd etmək lazımdır ki, sadəcə xərclərin maliyələşdirilməsinin maliyyə planı müddəaları çərçivəsində nəzərdə tutmaqla «məqsədli istifadənin» özü də hazırkı vaxtda şərti xarakter daşıyır.
Beləliklə, müəssisənin maliyyə resurslarının əsaslandırılmış immobilizasiyasının çevrilməsi – onların idarə olunmasının səmərəliliyinin mühüm şərtidir.
Müəssisənin maliyyə resurslarının idarə edilməsinin səmərəliliyinin qiymətləndirilməsi metodlarının praktiki istiqamətliliyi, eyni zamanda konkrekt müəssisə fəaliyyətlərinin spesifik xüsusiyyətlərinin, onun maliyyə resurslarının, sektoral və təşkilati-hüquqi xüsusiyyətlərinin nəzərə alınması analizini də tələb edir.
Təklif olunan maliyyə resurlarının idarə edilməsinin səmərəliliyinin qiymətləndirilməsi metodları maliyyə metodlarının səmərəliliyi onun müəssisənin maliyyə resurslarının həcminə və strukturasının keyfiyyətinə təsirinin nəticəsi ilə qiymətləndirilməsini nəzərdə tutmaqla son nəticəyə – pul girişlərinə təsir edən bütün mümkün amilləri özündə «yığan», «sintetik» göstəricilərin hesablanmasına əsaslanır.
Baxılan göstəricilər yalnız investisiyaların səmərəliliyinin qiymətləndirilməsi ilə məhdudlaşdırılmır, onlar investisiyaların bütövlükdə maliyyələşdirilməsində mənbələrin istifadə olunmasının səmərəliliyini tamamilə əks etdirir.


NƏTİCƏ
Maliyyə resurslarının formalaşması və ondan səmərəli istifadə olunması hər bir müəssisənin inkişafının (likvidlik və dayanıqlıq göstəricilərinin yüksək olması) və müəssisənin böyük müəssisələr arasında səmərəli inteqrasiyasının təmin olunmasının, ölkənin sosial-iqtisadi problemlərinin vaxtında həllinin əsas amilidir. Bu baxımdan qeyd olunan problemin bütövlükdə, həm də onun ayrı-ayrı tərkib hissələri üzrə həlli məsələsi daim diqqət mərkəzində durur.
Bununla yanaşı, xüsusilə keçid iqtisadiyyatı şəraitində maliyyə resurslarının formalaşması, inkişafı və istifadəsi özündə müəssisənin iqtisadi mənafelərinin uzlaşdırılmasını əks etdirir. Belə bir qənaətə gələ bilərik ki, müasir şəraitdə müəssisələrin maliyyə potensialının formalaşması ilə bağlı problemlərin aşkarlanaraq həll olunması mühüm istiqamətlərdən biri olmalıdır. Həmin problemlə bağlı aparılan tədqiqat göstərir ki, bu sahədə xeyli həllini gözləyən məsələlər vardır, belə ki hazırda mövcud olan mexanizmlər heç də həmişə müəssisənin malik olduğu iqtisadi resursları tam şəkildə maliyyə potensialı səviyyəsinə çatdırmağa və ondan axıradək səmərəli istifadə etməyə imkan vermir, müəssisənin maliyyə potensialının formalaşması və inkişafı üzrə qanunvericilik bazasının tez-tez dəyişməsi bu sahədə qeyri-stabillik üçün əlverişli şərait yaradır. Xüsusilə qeyd etmək lazımdır ki, Azərbaycanın real iqtisadi durumunun təhlili sübut edir ki, ölkənin maliyyə resurslarının təşəkkülü prosesində region büdcələrinin gəlirlərinin əsasını təşkil edən vergi potensialının üzə çıxarılması da xeyli vacibdir. Belə ki, ölkənin iqtisadi regionlarında vergi resurslarının səfərbərlik miqyası və şərtləri, onların real büdcə tələbatlarına uyğunluğu pul və kredit emissiyasına, pul dövriyyəsinin həcminə və sürətinə ciddi təsir göstərir.
Etiraf etmək lazımdır ki, maliyyə resurslarının formalaşması sahəsində olan problemlərin böyük bir qismi obyektiv xarakter daşıyır və bu sahə üzrə elmi biliklərin azlığı, qabaqcıl dünya təcrübəsinin ölkəmizdə istifadəsi mexanizmlərinin axıradək yaradılmaması, bazar münasibətləri şəraitində dövlətin fəaliyyət təcrübəsinin məhdudluğu və s. ilə izah olunur. Lakin öz növbəsində məsələnin bu cür qoyuluşu yeni iqtisadi sistemin inkişaf parametrlərinin müəyyən edilməsi çərçivəsində maliyyə potensialının formalaşması problemi üzrə nəzəri tədqiqatların daha da genişləndirilməsini, bu əsasda elmi cəhətdən əsaslandırılmış praktiki tövsiyyələrin irəli sürülməsini keçid dövrünün makroiqtisadi vəzifəsi kimi xeyli aktuallaşdırır.


Ədəbiyyat Siyahısı
1. S.Məmmədov - Maliyyə, Bakı – 1997
2. A.M.Kərimov və başqaları – Maliyyə, Bakı – 2001
3. N.Novruzov, X.Hüseynov – Maliyyə, Bakı – 2007
4.Allahverdiyev H., Qafarov K., Əhmədov Ə. İqtisadiyyatın dövlət tənzimlənməsi. Bakı, 2002, 445 s.
5. Abbasov Ə.M., Sadıqov M.M. Azərbaycan Respublikasının regionları: maliyyə və vergi potensialının proqnozlaşdırılması problemləri. Bakı, 2002, 132s.