IV mühazirə
172
rürdü. Partiyaya Ələkbər bəy Rəfibəyov (hüquqşünas), A.Xas-
məmmədov (mülkədar, Yelizavetpol dairə məhkəməsində andlı
iclasçı, Xəlil bəy Xasməmmədovun qardaşı) və Rüstəmbəyov
başçılıq edirdilər.
Bəzi mənbələr göstərir ki, «Qeyrət»in
rəhbərliyinə Nəsibbəy Yusifbəyli də daxil idi. Partiyanın əsas
məqsədi «Qafqazın müsəlman əhalisinin çoxluq təşkil etdiyi
rayonlarının muxtariyyəti ilə ayrılması» idi. Partyianın
fəaliyyəti 1908-ci ilə qədər davam etmişdi, lakin bəzi mənbələr
qeyd edir ki, onun fəaliyyəti 1912-ci ildə də nəzərə çarpırdı.
1907-ci ilin mayında daha bir milli partiya – «Müdafiə»
yarandı. O, Tiflisdə və Elizavetpol quberniyasının qərbində,
Qazaxda və Borçalıda fəaliyyət göstərirdi. Partiyanın
yaradılmasında İbrahim bəy Vəkilov, Ağabəy Qiyasbəyov
(milis praporşiki, müflisləşmiş bəy), Hacı Kərim Sanıyev
(Dağkəsəmən məktəbinin müəllimi) və başqaları iştirak
etmişdilər. Partiyanın fəxri rəhbəri I Dövlət Dumasının deputatı
İsmayılxan Ziyadxanov idi. Bir çox tədqiqatçılar
belə hesab
edirlər ki, «Müdafiə» sırf bəy partiyası idi. Lakin onun
tərkibinə ziyalılar da daxil idilər. Partiyanın müraciətində
deyilirdi ki, o, «Difai» partiyasının proqramı ilə işləyəcək və
müsəlmanların bütün ictimai işlərinə müdaxilə edəcəkdir.
«Müdafiə» mülkədar torpaqlarının kəndlilər arasında
bölüşdürülməsi, müsəlmanlar arasında ictimai birliklərin
yaradılması, onların maarif və mədəniyyətinin qayğısına
qalmaq kimi fikirlər irəli sürürdü. «Müdafiə» 1908-ci ilə qədər
mövcud oldu.
Azərbaycanda milli hərəkatın rəhbəri olmuş milli-de-
mokratik «Müsavat» (Bərabərlik) partiyası 1911-ci ildə
yaradılmışdı. Onun baniləri Məmməd Əli Rəsulzadə (Məmməd
Əmin Rəsulzadənin əmisi oğlu), hümmətçilər Abasqulu
Kazımzadə, Tağı Nağı oğlu, Kərbəlayi Vəli Mikayıl oğlu, Qu-
lamrza Şərifzadə, Səid Musəvi, Yusif Ziya və başqaları idilər.
Partiyanın ideya rəhbəri olan Məmməd Əmin Rəsulzadə özü bu
Şimali Azərbaycan
1905-1914-cü illərdə
173
zaman siyasi mühacirətdə idi. Partiya qeyri-leqal idi və 1917-ci
ilin fevralına qədər gizli, ciddi məxfilik şəraitində işləmişdi.
Partiyanın sıralarına ziyalılar, fəhlələr, tacirlər, kəndlilər, xırda
burjuaziya, kontor xidmətçiləri daxil idilər. «Müsavat»ın ilk
proqramı 1912-ci ildə qəbul edilərək, kitabça şəklində çap
olunmuşdu. Belə hesab edilir ki, onu Məmməd Əmin
Rəsulzadə hazırlamışdı. Bu proqram, əsasən
islami xarakter
daşıyırdı, yəni millətlər arasında fərq qoymadan bütün
müsəlman xalqlarının birləşməsi, müstəqillik uğrunda mübarizə
aparan müsəlman ölkələrinə maddi və mənəvi kömək
göstərilməsi və s. kimi vəzifələr irəli sürürdü. Lakin
müsavatçıları panislamçı adlandırmaq da doğru olmazdı.
Partiyanın Mərkəzi Komitəsi Bakıda yerləşirdi və nahiyələrdə
öz bölmələrinə malik idi. Bu bölmələrə də onlara tabe olan
özəklər daxil idi. Proqrama uyğun olaraq,
ildə bir dəfə MK öz
işi haqqında konfransda hesabat verirdi. «Müsavat»ın 1917-ci
ilə qədərki fəaliyyəti haqqında material olduqca azdır, çünki
həmin dövrdə partiya ciddi məxfilik şəraitində fəaliyyət
göstərirdi. Yalnız o məlumdur ki, 1912-ci ildə o, Balkan
müharibəsi ilə əlaqədar intibahnamə (gizli vərəqə) buraxmışdı.
Həmin vərəqədə Avropa ölkələri tərəfindən sıxışdırılan
Osmanlılar müdafiə edilirdi.
1913-cü ildə Romanovlar sülaləsinin 300 illiyi
münasibətilə elan edilən əfvlə əlaqədar Məmməd Əmin
Rəsulzadə mühacirətdən geri dönür və həmin vaxtdan
«Müsavat»a rəhbərlik edir. Bu zaman onun siyasi baxışlarında
dəyişiklik baş verir. M.Ə.Rəsulzadə islam birliyinə nisbətən
milli məsələnin üstünlüyünü qəbul edir. O, türk birliyi tərəfdarı
idi. O, yeni, xarici sözlərdən təmizlənmiş türk dili- «Yeni lisan»
və türklərin milli dirçəlişi haqqında məqalələr yazır.
Azərbaycanda milli partiyalar yarandığı zaman artıq digər
siyasi partiyalar – sosialist tipli təşkilatlar mövcud idi.
Azərbaycanda ilk belə təşkilat 1901-ci ildə fəhlə hərəkatına
IV mühazirə
174
siyasi xarakter vermək, gizli sosial-demokratik marksist dər-
nəklərin işini əlaqələndirmək və birləşdirmək üçün yaradılmış
RSDFP-nin (Rusiya Sosial Demokrat Fəhlə Partiyası) Bakı
Komitəsi idi. 1903-ci ildə RSDFP-nin
bolşevik və menşevik
hissələrinə ayrılmasından sonra Bakı Komitəsi gah bolşevik
fraksiyasına, gah da menşevik fraksiyasına birləşirdi. Onun
tərkibinə
əsasən qeyri-azərbaycanlılar –A.S.Yenukidze,
V.Z.Ketsxoveli, L.Qalperin, L.M.Knunyans, İ.F.Sturua,
A.Eyzenbert və başqaları daxil idilər. Həmin təşkilata daxil
olan azərbaycanlılardan Məmməd Məmmədyarovun və
Əsədulla Axundovun adını çəkmək olar. Bakı Komitəsi 5
rayona bölünmüş, rayon komitələri yaradılmışdı. Təşkilat gizli
şəraitdə işləyirdi. O, marksist ədəbiyyatının yayılması ilə
məşğul olur, mühazirə və müzakirələr keçirirdi. Onun özünün
inqilabi vərəqələr, müraciətlər çap edən gizli «Nina»
mətbəəsi
var idi. 1904-cü ilin sonlarına yaxın komitənin Gəncədə,
Gədəbəydə, Şuşada öz təşkilatları var idi. O, sosialist
cəmiyyətinin yaradılması, istehsal vasitələri üzərində xüsusi
mülkiyyətin ləğv edilməsi, istehsalın ictimailəşdirilməsi,
insanın insan tərəfindən istismarına son qoyulması kimi
məsələləri özünün son məqsədi hesab edirdi. Bütün bunlar üçün
isə inqilab etmək lazım gəlirdi. İnqilabın hərəkətverici qüvvəsi
isə proletariat hesab edilirdi.
1902-ci ildə Bakıda 17 yaşlı Məmməd Əmin Rəsulzadə
tərəfindən «Müsəlman gənclər təşkilatı» yaradılmışdı. Bu
təşkilatın məqsədi çarizmin müstəmləkə siyasəti
ilə mübarizə
aparmaq idi. Bu dərnək sosialist tipli idi, belə ki, fəhlələr
arasında azadlıq və inqilab ideyalarını təbliğ edir, çarizmə qarşı
inqilabi şerlər yayırdı. Dərnək üzvləri azərbaycanlıların milli
şüurunun oyadılması və milli dilin inkişaf etdirilməsini
özlərinin əsas məqsədi hesab edirdilər. Bu gənclər dərnəyi
«Hümmət» təşkilatının yaradılması üçün təməl rolunu oynadı.
Bakı fəhlələrinin yarıdan çoxunu təşkil edən azərbaycanlı
Şimali Azərbaycan
1905-1914-cü illərdə
175
fəhlələr inqilabi və sosial-demokratik işlə əhatə olunmamışdı.
Müsəlman fəhlələri arasında iş aparmaq məqsədilə 1904-cü ildə
Azərbaycan ziyalı-demokratları müsəlman dünyasında ilk
sosial-demokratik təşkilat olan «Hümmət»i (Enerji) yaratdılar.
Bu təşkilat Azərbaycan dilində eyni adlı qəzet buraxırdı.
S.M.Əfəndiyev,
Əsədulla Axundov, M.Ə.Əzizbəyov,
M.Ə.Rəsulzadə, M.H.Hacinski, H.Sultanov və başqaları həmin
təşkilatın üzvləri ili. «Hümmət»i Rusiya sosial-
demokratiyasında ilk vaxtlar marksizmi türk millətçiliyi ilə
birləşdirən fenomen hesab etmək olar. «Hümmət»in şüarı «El
bir olsa, dağ oynadar yerindən» sözləri idi. Sovet
tarixşünaslığında «Hümmət» RSDFP-nin Bakı Komitəsinin
filialı kimi təqdim edilirdi. Lakin arxiv materialları göstərir ki,
üzvlərinin bir hissəsinin RSDFP-nin üzvü olmasına
baxmayaraq, bir çox hümmətçilər
RSDFP-yə daxil olmaqdan
imtina etmişdilər. Bu səbəbdən, söyləmək olar ki, «Hümmət»
uzun müddət ayrıca işləmiş, P.Caparidze və başqalarının dediyi
kimi RSDFP-nin tərkib hissəsi olmamışdır. Hümmətçilər 1905-
ci ildə İranda başlamış inqilabın iştirakçıları olmuşlar.
M.Ə.Rəsulzadə 1909-cu ildə İrana mühacirət etmiş və orada
«İrani-Nou» qəzetini çap etmişdir. 1906-cı ildən hümmətçilər
həmçinin «Dəvət-Qoç» (Çağırış) və «Təkamül», 1907-ci ildən
«Yoldaş» qəzetlərini buraxmağa başlamışlar. 1907-ci ildə
həbslər nəticəsində «Hümmət»in fəaliyyəti əhəmiyyətli
dərəcədə zəiflədi. 1920-ci ildə «Hümmət» digər sosial-
demokratik partiyalarla: RSDFP-nin Bakı Komitəsi və
«Ədalət»lə birləşərək, Azərbaycan Kommunist Partiyasını
təşkil etdilər.
Azərbaycanda fəaliyyət göstərən sosialist partiyalarından
biri də eser partiyası idi. Rusiyada sosialist-inqilabçılar- eserlər
partiyası 1902-ci ildə meydana çıxmışdı. Bakıda
ilk eser
dərnəyi 1903-cü ildə yaradıldı, 1904-cü ilin əvvəllərində isə o
qrup halında formalaşdı. Lakin bu qrup kiçik idi (1903-cü ildə