IV mühazirə
176
cəmi 6 nəfər). Bakıda eser partiyasının yaranması 1905-ci ildə
baş verdi. Bakı eserləri qeyri-azərbaycanlılar idi – V.Rizel,
A.İvanov, M.Prokofyev, S.Rayeski. Bakı eserlərinin
sosial
bazasını fəhlələr, Xəzər donanmasının matrosları, tələbə
gənclər təşkil edirdi.
Eserlərin proqramı çox hallarda sosial-demokratlarınkı ilə
oxşar olsa da, onların fərqləri də mövcud idi. Eserlər sosial-
demokratların xırda burjuaziya hesab etdiyi kəndlilərin
maraqlarını müdafiə edirdilər. Onlar torpaqları kəndli
icmalarının istifadəsinə verməyi, yəni «sosiallaşdırmağı» tələb
edirdilər. Eserlər proletariatı yox, kəndliləri inqilabın hə-
rəkətverici qüvvəsi hesab edirdilər. Çarizmlə mübarizədə
terrordan istifadəni qəbul edirdilər. Bakı eser təşkilatı da terror
aktları həyata keçirən döyüş drujinasına malik idi.
Eserlər belə
hesab
edirdilər ki, milli məsələni konstitusiya vasitəsilə və
federasiya daxilində birləşmiş milli dövlətlər yaratmaqla həll
etmək mümkündür. Bakı eserləri özlərinin «Kavkazskoe slovo»
(Qafqaz sözü) qəzetini buraxırdılar. Eser təşkilatının Şuşada,
Gəncədə və Zaqatalada filialları mövcud idi. Azərbaycanda
milli eser təşkilatları olan «İttifaq» və «Əş-Şəms» (Günəş) də
yaradılmışdı. «İttifaq»ın üzvləri R.Şərifzadə, M.Cuvarlinski,
R.Məlikov idi. İttifaqçılar Bakı eserlərinin fikirlərini qəbul edir,
məqsəd və maraqlarını ümumxalq məqsəd və maraqları elan
edir və sosialist şüarlarından istifadə edirdilər.
Azərbaycanın siyasi həyatında liberal təmayüllü partiyalar
da mühüm rola malik idi. Onların arasında ən əhəmiyyətlisi
konstitusiyalı-demokratlar –kadetlər partiyası idi. Kadetlərin
Bakı bölməsi 1905-ci ilin dekabrında meydana çıxmışdı. Lakin
son formalaşması 1906-cı ilin yanvarına təsadüf edir. Kadetlər
belə hesab edirdilər ki, Rusiya konstitusiyalı və parlamentli
monarxiya olmalıdr. Kadetlər üçün ideal dövlət quruluşu
nümunəsi demokratiya və parlamentarizmin monarxiya üsul –
idarəsi ilə uyğunlaşdığı İngiltərə idi. Bakı kadetlərinin bürosuna
Şimali Azərbaycan
1905-1914-cü illərdə
177
S.A.Vonsoviç, B.L.Baykov, M.F.Podşibyakin, K.S.Xatisov,
Ə.M.Topçubaşov, Kaplan, M.Q.Əlibəyov,
İs.Hacinski,
S.Taqionosov, knyaz Dadiani, İ.Səfərəliyev, Şifrin və b. daxil
idi. Sosial tərkibinə görə kadet partiyasını burjuaziya və liberal
çoxmillətli ziyalıların nümayəndələri təşkil edirdi. Bakı
kadetləri arasında milli quruluş məsələsində fikir birliyi yox idi.
Müsəlman konstitusiyalı partiyası özünün Ə.M.Topçubaşov
tərəfindən şərh edilən proqramında yerli muxtariyyət
verilməsini və qanunvericilik hakimiyyətində iştirak
hüququ
verən nümayəndəli iclasların olmasını tələb edirdi. Bu isə
Rusiyanın federativ əsaslarla yenidən qurulmasının əsası idi.
Ə.M.Topçubaşov Qafqazda qanunvericilik funksiyalarına malik
Seymin yaradılmasının tərəfdarı kimi çıxış edirdi.
Azərbaycanda digər partiyalar da mövcud idi: sağlar,
oktyabrçılar, ticarət-sənaye ittifaqı, Bakıda «Yakor» (lövbər)
təşkilatı tərəfindən təmsil olunan qaragüruhçu təşkilatlar və s.
Siyasi partiyaların fəaliyyətini ümumiləşdirərək, belə bir
nəticəyə gəlmək mümkündür ki, monarxiyalı çar rejiminin
mövcudluğuna baxmayaraq,
XX əsrin birinci onilliyinin
əvvəlində Azərbaycanda ictimai-siyasi həyatın
demokratikləşdirilməsi prosesi başlanmışdı. Partiyaların
yaranması son nəticədə cəmiyyətin əsrlərdən bəri mövcud olan
dayaqlarını dəyişmiş oldu.
Ədəbiyyat
1.
Mir Mövsün Nəvvab. 1905-1906-cı illərdə erməni-müsəlman
davası, Bakı, 1993
2.
Rəsulzadə M.Ə. Seçilmiş əsərləri, I c., Bakı, 1997, II c., 2001
3.
Багирова И. Политические партии и организации Азербай-
джана в начале ХХ века. Баку, 1997
4.
Сеидзаде Д.Б. Азербайджанские депутаты в Государствен-
ной Думе России. Баку, 1991
5.
Шавров Н.Н. Новая угроза русскому делу в Закавказье: пред-
стоящая распродажа Мугани инородцам Баку, 1990 (С.-
XX əsrin əvvəllərində Şimali Azərbaycanın iqtisadi inkişafı
(1900 – 1918-ci illər)
178
Dos. M.Q.Abdullayev
V. XX ƏSRİN ƏVVƏLLƏRİNDƏ
ŞİMALİ AZƏRBAYCANIN İQTİSADİ İNKİŞAFI
(1900 – 1918-ci illər)
1.
Neft sənayesində təmərküzləşmənin güclənməsi
2.
Sənayenin digər sahələri
3.
Kənd təsərrüfatının vəziyyəti
4.
Birinci Dünya müharibəsi dövründə ölkənin iqtisadi
vəziyyəti
1. Neft sənayesində təmərküzləşmənin güclənməsi
XX əsr Şimali Azərbaycan iqtisadiyyatı üçün çox uğur-
suz başladı. Rusiya sənayesinin inhisarçı kapitalizm
mərhələsiyə daxil olması 1900 – 1903-cü illər dünya iqtisadi
böhranının başlanması ilə eyni vaxta düşmüşdü. Böhran Ru-
siyanın müstəmləkəsi olan Şimali Azərbaycanın iqtisadiyyatına
mənfi təsir göstərmişdi. Neft sənayesinin bütün sahələrində
iqtisadi böhranın əlamətləri özünü göstərirdi. 1901-ci ildə neft
hasilatı 671,2 milyon pud olmuşdusa, 1903-cü
ildə bu rəqəm
596,6 milyon puda düşərək 11%-ə yaxın azalmış, qazma işləri
83 min sajendən 49 min sajenə enmiş, işləyən quyuların 45,5%-
i dayanmışdı. Neft hasilatı və emalı ilə məşğul olan 170
şirkətdən 1903-cü ildə 153-ü fəaliyyət göstərirdi. Bakıda neft
emal edən 78 zavoddan 1901-ci ildə 76-sı işləyirdisə, artıq
1903-cü ildə çoxu öz işini dayandırmışdı. Böhran təkcə neft
ixracıına öz təsirini göstərməmişdi. Bakıdan neft ixracı 1900-cü
ildə 88 milyon puda çatmışdı. İri neft şirkətləri neft ixracını
inhisara almaq uğrunda kəskin rəqabət aparırdılar. Hətta böhran
illərində də iri neft şirkətləri neft satışından böyük gəlir
götürürdülər. 1902-1904-cü illərdə “Nobel qardaşları” şirkəti
V mühazirə
179
9,3
milyon manat, “Bakı Neft Cəmiyyəti” 1,5 milyon manatdan
çox, Rus “Neft” birliyi isə 1 milyon manata yaxın xalis gəıir
əldə etmişdi.
İqtisadi böhran nəticəsində xırda və orta müəssisələrin
iflasa uğraması neft sənayesində istehsalın təmərküzləşməsi
prosesini gücləndirmişdi. Bakı üzrə neft şirkətlərinin 3,6%-ni
təşkil edən 6 nəhəng şirkət (Nobel qardaşları birliyi, Mantaşov,
Rotşild, Bakı neft cəmiyyəti, Xəzər - Qara dəniz birliyi, Rus
neft istehsalı və maye yanacaq cəmiyyəti) Bakıda çıxarılan
bütün neftin 50%-ni verirdi. Adı çəkilən ilk üç şirkət 1901-ci
ildə Bakıda istehsal olunan neftin 25%-ni
və ixrac edilən ağ
neftin 40%-ni, Rusiyaya ixrac olunan neft məhsulların isə 70%-
ni öz əlində cəmləşdirmişdi.
Neft emalı sənayesində də təmərküzləşmə prosesi ge-
dirdi. 1900-cü ildə 6 iri emal zavodu ağ neftin 44%-ni, təkcə
“Nobel qardaşları” şirkətinə məxsus zavodlar isə 22%-dən
çoxunu istehsal edirdi. 1904-cü ildə 7 nəhəng zavod bütün ağ
neftin 50,5%-ni verirdi.
XX əsrin əvvəllərində neft sənayesinə xarici kapitalın
axını güclənmişdi.1902-ci ildə Bakının neft sənayesində 39,4
milyon manat kapitalı olan 11 ingilis müəssisəsi fəaliyyət gös-
tərirdi. 1904-cü ildə İngiltərə ağ neftə olan tələbatının 47,1%-
ni, Fransa isə 71,1%-ni Bakının hesabına ödəyirdi. Ancaq
ABŞ-ın iri “Standart oyl” neft şirkəti ilə Bakı sənayeçilərinin
1904-cü ildə neft ixracı üzrə bağladıqları müqavilədən sonra
dünya bazarlarında Bakı ağ neftinin xüsusi çəkisi getdikcə
azalırdı.
XX əsrin əvvəllərində Rusiya bank kapitalı Bakı neft
sənayesinə nüfuz etməyə başlamışdı.Birinci dünya müharibəsi
ərəfəsində Rusiya – Asiya bankı idarə heyətinin sədri Putilov
“Lianozov və K
0
” neft şirkətinin direktoru və “Nobel
qardaşları”şirkətinin idarə heyətinin üzvü idi. Nobel, Mantaşov,
Lianozov və başqaları Rusiya bankları və xarici banklarla sıx