XX əsrin əvvəllərində Şimali Azərbaycanın iqtisadi inkişafı
(1900 – 1918-ci illər)
180
bağlı idilər. Eyni zamanda iri neft sənayeçilərinin dövlət aparatı
ilə ittifaqı möhkəmlənir, dövlətin inhisarlara təsiri güclənirdi.
İqtisadi böhrandan sonrakı durğunluq
mərhələsində
(1904 – 1907) Bakıda neft çıxarılması azalmaqda davam edərək
610 milyon puddan 1907-ci ildə 476 milyon puda düşmüş, ağ
neft istehsalı 40% azalmışdı. Bakıda 87 neft emalı zavodundan
cəmi 33-ü işləyirdi. Durğunluq dövründə neft sənayesində
təmərküzləşmə prosesi daha da güclənmiş, neft çıxarılması,
emalı, daşınması
və satışı “Nobel qardaşları”,
“Nobmazut”,“Oyl”,“Şell”inhisarlarının əlində cəmləşmişdi.
1907-ci ildə Bakıda cəmi 155 neft şirkəti var idi. Bütün
buruqların 55%-i, neft hasilatının 66%-i 6 iri neft şirkətinin
nəzarəti altında idi. 6 iri neft şirkətinə məxsus neftayırma
zavodları bütün ağ neftin 65%-ni, mazutun 59%-ni, sürtgü
yağlarının isə 75%-ni istehsal edirdi.
1910-cu ildə Rusiyada başlamış sənaye
yüksəlişi Şimali
Azərbaycan iqtisadiyyatının bəzi sahələrində canlanmaya səbəb
olsa da, Bakıda neft istehsalını sabitləşdirmək mümkün olmadı.
1910-cu ildə 481 milyon pud, 1913-cü ildə 468 milyon pud neft
çıxarılmışdı ki, sonuncu rəqəm 1901-ci ildəkindən 200 milyon
pud az idi. 1910 – 1913-cü illərdə 84 neftayırma zavodundan 20-
si bağlanmışdı və yalnız 30-u daimi istehsalla məşğul olurdu.
Nəticədə həmin illərdə mazut istehsalı 186,7 milyon puddan
157,3 milyon puda düşmüş, ağ neft istehsalı 1914-cü ildə 1900-
cü ilə nisbətən 43%-ə yaxın azalmışdı.
Bütün bunlara
baxmayaraq müharibə ərəfəsində Rusiyada istehsal olunan neftin
83%-i Bakıda çıxarılırdı.
Neft sənayesində tənəzzülün əsas səbəblərindən biri bu
sahəyə yeni müasir texnika və texnologiyaların tətbiq edilmə-
məsi idi. İri kapitalist ölkələrinin neftçıxarma sənayesində dərin
nasoslar və kompressorlar kimi müasir texniki avadanlıqlardan
geniş istifadə olunsa da, Bakıda neft keçən əsrin 80–90-cı
illərindəki texnika ilə – jalonkalarla çıxarılırdı. Neft
V mühazirə
181
sənayesində elektrik matorları və daxiliyanma
mühərrikləri çox
az tətbiq olunurdu. 1913 – 1914-cü illərdə Bakıda neftin 4/5
hissəsi öz dövrünü keçirmiş buxar mühərrikləri vasitəsilə
çıxarılırdı. İri neft şirkətləri neft istehsalını süni şəkildə
azaldaraq neft məhsullarının qiymətini qaldırmaqla (2- 8 dəfə)
böyük qazanc götürürdülər. Nəticədə ölkədə yaranmış neft
qıtlığı şəraitində təkcə Nobel qardaşları şirkətinin qazancı
1910-cu ildə 5,3 milyon manatdan 1913-cü ildə 15 milyon
manata çatmışdı.
Müharibə ərəfəsində Rusiyada çıxarılan bütün neftin
62%-ni, ağ neft və mazutun 2/3-ni, sürtgü yağlarının isə
hamısını 3 şirkət (“Oyl”, “Şell”, “Nobel qardaşları” inhisar
birlikləri) verirdi. “Oyl” inhisar birliyinin tərkibində 1913-cü
ildə yaradılmış “Tovuz” portland sementi istehsalı səhmdar
cəmiyyətinə məxsus zavod ildə 5 – 6 milyon pud sement is-
tehsal edirdi. Bakıda iri neft sənayeçiləri
içərisində Azərbaycan
kapitalını təmsil edən M.Nağıyev və Ş.Əsədullayevə məxsus
neft şirkətləri ildə 7 – 8 milyon pud neft çıxarırdılar. Bundan
başqa, onların neftayırma zavodları və neft daşıyan gəmiləri də
var idi.
Ümumiyyətlə, Bakı neftinin bir hissəsi Xəzər maye ya-
nacaq daşıyan donanma vasitəsilə daşınırdı. Bu donanmanın
tərkibində olan 134 gəminin 64-ü buxarla, 70-i isə yelkənlə
hərəkət edirdi.
Birinci dünya müharibəsi ərəfəsində Azərbaycanın neft
sənayesinə qoyulan kapitalın 2/3-nə yaxını “Oyl”, “Şell” bey-
nəlxalq inhisar birliklərinə və “Nobel qardaşları” şirkətinə
məxsus idi. Azərbaycanın neft sənayesi xarici kapitaldan
tamamilə asılı vəziyyətə salınmışdı.
2. Sənayenin digər sahələri
XX əsrin əvvəllərində Şimali Azərbaycanın iqtisadi inkişafı
(1900 – 1918-ci illər)
182
XX əsrin əvvəllərində neft çıxarılması və emalı daxil
olmaqla sənayenin əksər sahələrində istehsalın təmərküzləşməsi
prosesi gedirdi. 1902-ci il məlumatına görə qeydə alınan 2500-
dən çox fabrik – zavod və kustar müəssisənin 183-nün hər
birində 40-dan çox fəhlə işləyirdi. Nisbətən iri sənaye
müəssisələrinin sayı azlıq təşkil etsə də, Bakı quberniyasında
istehsal olunan 74,1 milyon manatlıq ümumi sənaye
məhsulunun böyük hissəsi – 62,9 milyon manatı (83,3%)
onların payına düşürdü. Bakı quberniyası üzrə bütün sənaye
müəssisələrində çalışan 27.167 fəhlənin 75,1%-i
və yaxud
20.389 nəfəri 40-dan çox fəhləsi olan müəssisələrdə
cəmləşmişdi.
Qeyd etmək olar ki, 1900 – 1903-cü illər iqtisadi
böhranı Bakıda və qəzalarda sənayenin dağ – mədən sahəsinə
mənfi təsir göstərsə də, yüngül və yeyinti sənaye istehsalının
inkişafına mane ola bilməmişdi.
Bakıda mexaniki istehsal sahəsində əsas yer tutan 13 iri
maşınqayırma zavodu neft sənayesi üçün müxtəlif dəzgah və
avadanlıqlar buraxırdı. Bu zavodların buraxdığı illik məhsulun
ümumi dəyəri 3 – 4 milyon manatı ötüb keçirdi.
İqtisadi yüksəliş illərində “Qafqaz və Merkuri”, “Nobel
qardaşları”
səhmdar cəmiyyətlərinə, H.Z.Tağıyev, A.Dadaşov
və başqalarına məxsus 12-dən çox gəmi təmiri zavodunda 2
mindən çox fəhlə işləyirdi.
Şimali Azərbaycanın qəzalarında da kapitalist sənaye
sahələri inkişaf etməkdə idi. Gəncə quberniyasında 8 mis
zavodu fəaliyyət göstərirdi. Simens qardaşlarına məxsus Gə-
dəbəy zavodunda mis istehsal olunurdu. Filizçıxarma sahəsində
bir sıra texniki yeniliklər tətbiq olunmuşdu. 1902-ci ildən
Gədəbəy mis mədənlərində qazma işlərində elektrik enerjisi
ağır əl əməyini sıxışdırıb çıxarırdı. Almazla qazma üsulu tətbiq
edilmiş, Qalakənd çayı üzərində ikiturbinli elektrik stansiyası
işə salınmışdı. Bütün bunlara baxmayaraq iqtisadi böhran
V mühazirə
183
nəticəsində 1900 – 1903-cü illərdə mis filizi istehsalı 3,9
milyon puddan 3,2 milyon puda enmişdi. Üstəlik də 1906-cı
ildə Moskvada missaflaşdırma zavodu tikildiyindən Qalakənd
zavodu istehsalı dayandırmışdı.
Hələ 1900-cü ildə “Simens qardaşları və K
0
”
cəmiyyəti
ilə “Voqau və K
0
” konserni arasında mis satışı üzrə bağlanmış
müqavilədən sonra Azərbaycanın əlvan metallurgiya sə-
nayesində inhisarlaşma prosesi başlanmışdı. Gədəbəy mis
zavodu 1907-ci ildə yaradılmış Rusiya “Mis” sindikatının
tərkibinə daxil edilərək 1917-ci ilədək bu iri inhisarın nə-
zarətində qalmışdı. Əlvan metallurgiyada inhisarlaşma mər-
hələsi başa çatsa da, müharibə ərəfəsində mis istehsalı aşağı
düşməkdə idi. Belə ki, 1914-cü ildə mis istehsalı 50% azalaraq
56 min puda düşmüşdü və əridilmiş misin böyük hissəsi
Rusiyanın mis prokatı zavodlarına satılırdı.
“Simens qardaşları” cəmiyyəti Daşkəsəndə istehsal etdiyi
bütün kobaltı Almaniya, İsveç, Norveç
və başqa ölkələrə ixrac
edirdi.
Qarabağ və Naxçıvan qəzalarındakı mədənlərdən ildə 15
min puda yaxın gümüş və qurğuşun filizi çıxarılırdı.
1900–1917-ci illərdə neft sənayesini çıxmaqla digər
sənaye sahələrinin inkişaf dinamikası haqqında tam təsəvvür
yaratmaq üçün aşağıdakı cədvəli nəzərdən keçirək:
Cədvəl1
Göstəricilər
İllər
1900 1901 1902 1903 1904 1905 1906 1907 1908
Mis filizi çıxarılması,
milyon
pud 3,7 3,5 5,0 3,5 4,2 3,5 4,4 6,5 4,8
Kükürd və mis kolçedanı
çıxarılması, min pud
230 342,5 470 224,2 193 363,5 349
Mis istehsalı,
min
pud
147,7 120,2 93,8 84,4 93,3 82,1 91,1 108,7 86,0
Daş duz istehsalı,
min
pud
196 117,3 413,3 478,3 149,5 604,5 172,7
285 352,8
Mahlıc istehsalı,milyon
pud
0,87 1,1 0,62 0,68 0,57 0,62 0,85 0,67 0,73
Xam ipək (barama) istehsalı,
milyon manatlıq
2 2,2
2,5
2,2
4,2
Balıq istehsalı,
milyon
pud
0,84 0,93 2,2 1,7 1,8 1,95
Kürü istehsalı,
min
pud
53,7 43,2 39 33,4 26,8 24 19,4 17,5