XX əsrin əvvəllərində Şimali Azərbaycanın iqtisadi inkişafı
(1900 – 1918-ci illər)
192
15 kimya zavodunun böyük hissəsi hərbi məhsullar (toluol,
benzol) buraxırdı. 1916-cı ildə Bakıdakı 15 neft – yağ
zavodunun 2-i, 9 yağ zavodundan isə 5-i işləyirdi. 1913-cü ildə
neftayırma zavodlarına emalı üçün 320
milyon pud neft
verilmişdisə, 1917-ci ildə bu rəqəm 225 milyon puda düşmüşdü.
Zavodlar bu qədər neftin yalnız 69,5 milyon pudunu emal edə
bilmişdilər.
Müharibə illərində neft sənayesində istehsalın təmər-
küzləşməsi daha da güclənmişdi. Belə ki, 1915 – 1916-cı illərdə
bütün çıxarılan neftin 38 – 40%-i 6 iri neft şirkətinin, neft emalı
məhsullarının isə 33%-i 3 iri şirkətin payına düşürdü. Bank
kapitalının istehsala təsir gücünün artması nəticəsində 1917-ci
ildə əsas kapitalı 318 milyon manat olan 60 neft sənayesi
müəssisəsi səhmdar – kommersiya banklarının nəzarəti altında
idi.
Təsərrüfat dağınıqlığı şəraitində Azərbaycanda mis
istehsalı 1914-cü ildə 56 min puddan 1917-ci ildə 23 min puda
düşmüşdü.
Rusiya mis sindikatına
daxil olan Gədəbəy misəritmə
zavodunun məhsulları hərbi təyinatlı yük kimi dəmir yolu ilə
ilk növbədə yola salınırdı.
Müharibə illərində dövlət pambıqtəmizləmə, toxuculuq,
gön-dəri və yeyinti sənaye sahələrini nəzarət altına almaq üçün
bir sıra təşkilatçılıq tədbirlərinə əl atmışdı. 1915-ci ildə pambıq
parça fabriklərini xammalla, xüsusilə mahlıcla
təmin etmək, bu
məhsul üzərinə vahid dövlət inhisar qiyməti qoymaq və s. kimi
mühüm məsələlərin həlli ilə birbaşa məşğul olan Xüsusi
Komitə yaradılmışdı. H.Z.Tağıyev hökumətlə bağladığı
müqaviləyə əsasən onun toxuculuq fabrikləri təkcə 1915-ci ildə
cəbhəyə 4 milyon arşın bez və 300 min arşın parusin parça
göndərmişdi. Müharibənin ilk illərində tənəzzülə uğramış ipək
sənayesi 1915-ci ildə 27 milyon manat dəyərində 65 min pud
xam ipək istehsal etmişdi. Xam ipək məhsullarının böyük
V mühazirə
193
hissəsi Rusiyanın ipək – toxuma fabriklərinə satılmışdı.
Cəbhə üçün işləyən gön–dəri
sənayesini xammalla təmin
etmək üçün 1915-ci ildə yaradılmış Xüsusi Komitə Gəncə və
Bakıda gön-dəri tədarükü üzrə komissiyalar təşkil etmişdi.
Müharibə dövründə tütün, spirtli içkilər və duz istehsalı
da dövlət inhisarına keçirilmişdi və cəbhənin ehtiyacları üçün
işləyirdi. Şimali Azərbaycanda ümumi səfərbərlik keçirməyən
çar hökuməti çağırışçılar üzərinə xüsusi hərbi vergi qoymuşdu.
Ancaq 1915-ci ildə arxa cəbhədə yaradımçı işlərdə istifadə
etmək üçün 50 mindən artıq azərbaycanlı gənc (18 – 23 yaş)
səfərbərliyə alınmışdı. Nəticədə əmək qabiliyyətli kənd
əhalisinin 30%-i təsərrüfat işlərindən ayrılmışdı. Üstəlik
qaramalın, xüsusilə atların hərbi
işlə əlaqədar müsadirə
edilməsi kənd təsərrüfatına ağır təsir göstərmişdi. Azərbaycan
üzrə əkin sahələri 1913-cü ildə 910 min desyatindən 1915-ci
ildə 620 min desyatinə düşmüş, taxıl istehsalı 50%, 1917-ci ildə
mal – qaranıın sayı 480 min baş, davarın sayı isə 500 min baş
azalmışdı. Texniki bitkilərdən pambıq əkinləri 1914-cü ildə
104,3 min desyatindən 1917-ci ildə 37 min desyatinə düşərək 3
dəfədən çox azalmışdı. Barama istehsalı isə 1914-cü ildə 261
min puda çatdığı halda, 1917-ci ildə 130 min puda düşərək 2
dəfə azalmışdı.
Müharibə əhalinin güzaranına da çox ağır təsir göstər-
mişdi. Müharibə illərində Bakıda yaşayış üçün ən
zəruri ərzaq
məhsullarının (çörək, süd, ət, yumurta, yağ və s.) azı 300%,
çoxu 520% bahalaşmışdı. Azərbaycanın Lənkəran, Şamaxı,
Şuşa, Cəbrayıl, Qazax və başqa qəzalarında ərzaq məhsulların
bahalaşması bir yana, hətta çox zaman nəinki ət və qənd, hətta
çörək də bazardan yoxa çıxmışdı.
Belə ağır şəraitdə bir tərəfdən Bakıya dəmir yolu ilə taxıl
məhsullarının gətirilməsi yarıbayarı azalmış, Bakıda iri qoşun
hissələri yerləşdirilmişdi. Üstəlik Bakı şəhərinə Rusiyanın
cəbhə rayonlarından hər gün yüzlərlə yaralı, şikəst gətirilir,
XX əsrin əvvəllərində Şimali Azərbaycanın iqtisadi inkişafı
(1900 – 1918-ci illər)
194
qaçqınlar gəlirdi.
Bunun nəticəsi idi ki, Bakı şəhərinin əhalisi
1913-cü ildə 338,5 min nəfər olduğu halda, 1915-ci ildə 407
min nəfərə çataraq 69 min nəfərədək artmışdı. Bu da şəhərdə
ərzaq böhranını daha da dərinləşdirmişdi.
Beləliklə, XX əsrin əvvəllərində Şimali Azərbaycan iq-
tisadiyyatının əsas sahələrində istehsalın təmərküzləşməsi
prosesi güclənmiş, Birinci dünya
müharibəsi başlayanadək
sənayenin əksər sahələrində müəyyən irəliləyişlərə nail olun-
muş, kənd təsərrüfatı istehsalının inkişaf dinamikasında nisbi
artım meylləri özünü göstərmiş, kəndin kapitalistcəsinə inkişafı
üçün müəyyən iqtisadi zəmin yaranmışdı.
Birinci dünya müharibəsi dövründə Şimali Azərbaycanın
müstəmləkə səciyyəsi daşıyan iqtisadiyyatı dərin tənəzül və
böhranla üzləşmişdi.
Ədəbiyyat
1. XX əsr Azərbaycan tarixi II c. Ali məktəblər üçün dərslik.
Y.B.Yusifov və T.T. Vəliyevin redaktəsilə // Bakı: 2004
2. Azərbaycan tarixi. Yeddi cilddə, V cild, Bakı: 2001, I fəsil,
III fəsil,
§3.
2. Vəliyev T.T. İmperializm dövründə Azərbaycan sənayesi və
proletariatı. Bakı: 1987
3. Vəliyev T. XX əsrin əvvəlllərində Azərbaycanın ipək emalı
sənayesi. Bakı: 1977
4. Алияров С.С. Нефтяные монополии в Азербайджане в период
мировой войны. Баку: 1974
5. Исмаилов М.А. Социально – экономическая структура Азер-
байджана в эпоху империвлизма. Баку: 1982
6 . Исмаилзаде Д.И. Русское крестъянство в Закавказье 30-е годы
ХIХ – ХХ начало ХХ в. М.: 1982
7. Talıbzadə İ.A. Azərbaycanda 1912-ci il aqrar islahatı. Bakı: 1965