Cənubi Azərbaycan
1828-1914-cü illərdə
195
K.T.Nəcəfova
VI. CƏNUBİ AZƏRBAYCAN
1828-1914-cü İLLƏRDƏ
1. Cənubi Azərbaycanda sosial-iqtisadi vəziyyət.
2. Hakim dairələrin Azərbaycanda zülm siyasəti. Babilər
hərəkatı.
3. 1905-1911-ci illər İran inqilabının başlanması.
4. Təbriz üsyanı. Səttarxan.
1.
Cənubi Azərbaycanda sosial-iqtisadi vəziyyət
Türkmənçay müqaviləsindən sonra Cənubi Azərbay-
canın inzibati quruluşu. 1828-ci il Türkmənçay müqaviləsi ilə
bir zaman bütöv bir ölkə olan Azərbaycanın iki imperiya
arasında «parçala hökm et» prinsipi əsasında sərhəd xətti etnik-
milli əsaslar üzrə deyil, siyasi mülahizələrə görə təyin
edilməsi
nəticəsində Azərbaycan xalqı öz tarixi boyunca ən ciddi siyasi,
iqtisadi və mənəvi zərbə aldı, torpaqlarımızın sonrakı
bölunmələrinin əsası qoyuldu. Müqavilənin şərtlərinə görə
Arazdan şimaldakı Azərbaycan torpaqları Rusiya çarının, indi
Cənubi Azərbaycan adlandırılan ərazilərimiz isə Qacar
xanədanının hakimiyyəti altına düşdü.
İrana qatıldıqdan sonra ölkənin dörd əyalətindən birini
təşkil edən Azərbaycan əyalətinin ərazisinə ilk dövrlərdə
cənubda Həmədan, cənub-şərqdə Zəncan və Qəzvin mahalları
daxil idi. Sonralar Azərbaycan əyalətinin inzibati sərhədləri
daraldılmış və 1906-cı ildə qəbul olunmuş seçki
nizamnaməsində bu əyalətə Təbriz, Urmiya, Xoy, Deyləmqan,
Maku, Marağa, Binab, Miyandoab, Soucbulaq, Dehxarqan,
Mərənd, Əhər, Ərdəbil, Meşkin, Astara, Xalxal, Sərab, Miyanə,
VI mühazirə
196
Sainqala mahalları daxil edilmişdi.
Gülüstan müqaviləsindən sonra İran
hökuməti Azərbay-
can əyalətində Maku, Urmiya, Nəmin və Gərgər kimi güclü
xanlıqları istisna etməklə, qalanlarını tamamilə ləğv etdi.
Əyalətdə vali vəzifəsindən tutmuş vilayət hakimlərinədək
şəxslər mərkəzdən göndərilməyə başladı.
Fətəli şah zamanından başlayaraq Cənubi Azərbaycan
«vəliəhdneşin» (vəliəhd əyləşən yer), Təbriz isə «da-rüssəl-
tənə» (səltənət evi) əhəmiyyəti daşıdığından bir növ ikinci
paytaxt rolu oynayır və xarici diplomatik nüma-yəndələrin
iqamətgahı burada yerləşirdi. Əyalətin idarə olunmasına
rəhbərlik rəsmən vəliəhdin ixtiyarında idi. Adətən şahzadələr
içərisindən təyin olunan valinin(qaimməqam) sərəncamında
olan böyük idarəçilik aparatına Təbriz şəhəri bəylərbəyi,
əyalətdə yerləşən nizami qoşun hissələrinin başçısı-əmir nizam,
əyalətin maliyyə işlərinə nəzarət
edən mustofi və digər dövlət
məmurları, fərraşlar daxil idi. Yerlərdə bu idarəçilik aparatı
nisbətən kiçik miqyasda təkrar edilirdi. Şahzadə və onun
ətrafında toplaşan dövlət məmurları öz vəzifələrindən sui-
istifadə edərək xalqı soyurdular. Yarımmüstəqil Maku
xanlığında isə bu zülm ikiqat ağır idi. Xanlıqda hərbi-siyasi və
inzibati-maliyyə işlərini öz əllərində cəmləşdirən yarımköçəri
tayfa başçıları iri silahlı dəstələrlə xalqı qorxu içərisində
saxlayır, əsl soyğunçuluqla məşğul olurdular.
Kənd təsərrüfatı və sənətkarlıq. XIX əsrin 30-60-cı
illərində
Cənubi Azərbaycan əhalisinin əsas məşğuliyyəti
əvvəllər olduğu kimi kənd təsərrüfatı, əkinçilik və maldarlıq
idi. Təkcə kənd əhalisi deyil, şəhər əhalisinin də bir qismi
əkinçilik, bağçılıq, bostançılıq və kənd təsərrüfatının başqa
səhələrində çalışırdılar.
XIX əsrin 30-60-cı illərində Cənubi Azərbaycanda təbii
və qismən suvarma əsasında buğda, arpa,
çəltik və başqa dənli
bitkilər əkilir, barama yetişdirilir, mum hazırlanır, müxtəlif
Cənubi Azərbaycan
1828-1914-cü illərdə
197
meyvələr becərilirdi. 1837-1840-cı illərdə İranda olmuş rus
zabiti İ.F.Blaramberqin söylədiyinə görə Azərbaycanın Xoy
mahalında becərilən pambıq İranda becərilən ən yaxşı pambıq
növü hesab olunurdu. Təbrizlə Miyana, Mərənd və başqa
şəhərlər arasında yerləşən kəndlər meyvə bağları ilə zənğin idi.
Ümumiyyətlə, Cənubi Azərbaycan İranın ən məhşur taxılçılıq
və meyvəçilik rayonlarından biri idi, əyalətdən taxılla yanaşı
quru meyvələr də ixrac edilirdi.
Marağa və Urmiya yüksək
keyfiyyətli kişmiş istehsal edirdi. Əhalinin köçəri həyat sürən
hissəsinin əsas məşğuliyyəti maldarlıq idi. Əyalətin zəngin təbii
yem bazası oturaq və yarımoturaq həyat sürən əhaliyə də
maldarlıqla məşğul olmağa imkan verirdi. Heyvandarlıq
məhsullarından yun, gön-dəri və s. ölkə daxilində keçə, yəhər
hazırlanması, xalça-palaz toxunması, şəhərlərdə nəfis xalçalar,
şal və s. istehsalında işlənirdi.
XIX əsrin ortalarında Cənubi Azərbaycan şəhərləri öz
orta əsr qiyafəsini saxlamışdı.Şəhərlərin sosial-iqtisadi
həyatında mühüm rol oynayan
sənətkarlar ölkədə istehsal
edilən əsas sənaye məhsullarının başlıca istehsalçıları idilər.
Müharibədən sonra yaranmış nisbi dinclik şəraitində
sənətkarlıq müəyyən inkişaf imkanı qazandı. Lakin İran
hökumətinin öz bazarlarının qapılarını İngiltərə, Rusiya və
başqa Avropa dövlətlərinin üzünə açması nəticəsində axıb
ğələn xarici mallar yerli sənətkarların məhsullarını sıxışdırmağa
başladı. Durmadan artan xarici mallar axını, əlbəttə,
sənətkarlığın ən mühüm sahəsi olan toxuculuq üçün ağır zərbə
idi. Parça, başlıca olaraq pambıq parça istehsal edən
sənətkarların müflisləşməsi nəticəsində 30-40-cı illərdə belə
parçaların istehsalı azaldı. Lakin Təbriz və başqa şəhərlərdə
istehsal olunmuş parçalar keçmiş ənənə üzrə qonşu Zaqafqazi-
yada malik olduğu bazarı hələ itirməmişdi. Təbriz özünün
yüksək keyfiyyətli yun və ipək parçaları ilə məhşur idi. Xalça,
keçə, gön-dəri kimi istehsal sahələri xarici malların rəqabəti ilə
VI mühazirə
198
qarşılaşmadığı üçün inkişaf edirdi.
Cənubi Azərbaycan şəhərlərində orta əsrlərə xas
olan sex
quruluşu qalmaqda idi. Bütün İranda olduğu kimi, Azər-
baycanda da emalatxanalarda adətən 2-3 sənətkar
işləyirdi.Bununla yanaşı, daxili və xarici bazarda rəqibi olma-
yan malların istehsalı ilə məşğul olan sahələrdə, ləng də olsa
irəliləmə prosesi gedir və muzdlu əməkdən istifadə olunur,
kapitalist istehsal üsulunun inkişafı başlayırdı.
Xarici kapitalın təsirinin artması və yeni sənaye
sahələrinin yaranması. Bütün XIX əsr ərzində İran dövlətinin
Avropa dövlətlərinə bir-birinin ardınca
güzəştə getməsi, onların
xeyrinə müqavilələr bağlaması ölkənin yarımmüstəmləkəyə
çevrilməsinə gətirib çıxardı. Nəticədə İran iqtisadiyyatı
birtərəfli istiqamətə yönəldi ki, burada da xarici kapital ağalıq
etməyə başladı.
XIX əsrin II yarısından etibarən İngiltərə və çar
Rusiyasının
İrana iqtisadi təcavüzünün genişlənməsi
nəticəsində ölkə sürətlə onların xammal mənbəyi və satış
bazarına çevrildi. İranda ingilis və rus kapitalistlərinə bir sıra
yeni güzəşt və imtiyazlar verildi. 1879-cu ildə İranda rus
zabitlərinin rəhbərliyi ilə Rusiyadakı kazak polkları
nümunəsində kazak polku, sonra isə briqadası yaradıldı ki, bu
da ölkədə çarizmin nüfuzunun saxlanmasında mühüm amil idi.
1889-cu ildə ingilis baronu Reyter İranda bank («Şahənşah»
bankı) açdı, bir il sonra isə rus kapitalisti Polyakovla birlikdə
ölkənin bütün maliyyə sistemini öz nəzarəti altına aldı. Az
sonra Xəzər dənizində gəmi nəqliyyatı rus, şosse və dəmir
yollarının çəkilişi isə bu iki ölkənin şirkətlərinin nəzarətinə
keçdi.
1901-ci ildə İran hökumətinin ingilis şirkətinə verdiyi
imtiyaz əsasında, İranın neft yataqlarının istismarını öz əlinə
keçirmiş kapitalist D/Arsi İngiltərə-İran neft şirkətini yaratdı
(1909). İran hökuməti 1862-ci ildən başlayaraq ingilis kapi-