Бакы дювлят университети илащиййат факцлтясинин
Yüklə 8,93 Mb. Pdf görüntüsü
|
İslam məzhəbləri tarixi sahəsində mənbə və metodla bağlı bəzi problemlər və həlli yolları 71 bilər. Bağdadi, İsfərayini, Şəhristani adı keçən hədisə bağlı qalmaq üçün məzhəblərin sayını 73-də dondurmuşlar. Bəzi alimlər isə bu hədis haqqında heç nə demədən bu hədisi görməzdən gəlir. Bu alimlərə Əşəri və Fəxrəddin ər-Razi misal verilə bilər. İbn Hazm isə bu hədisin isnad baxımından səhih olmadığını bildirir. Bir qrup alim isə bu sayın dəqiq bir saydan ziyadə çoxluq bildirdiyi fikrini daha məqbul hesab edir. Qurani-Kərimdən də bu sayın (7) bəzən dəqiq rəqəmdən ziyadə çoxluq bildirməsi ilə əlaqəli dəlillər gətirilir. (Haqqə 69/32, Talaq 65/12) Bunu ifadə etmək lazımdır ki, ilk dövrə aid əsərlər günümüzə çatmadığı üçün hicri III, IV və daha sonrakı əsrlərdə yazılmış əsərlərə müraciət etmə məcburiyyəti çıxır. Bu isə Əşərinin də qeyd kimi, insanı yanılda bilən bir yoldur. Lakin bu əsərlərin mənbəşünaslıq baxımından dəyərini qətiyyən azaltmaq olmaz. Məzhəblər tarixi sahəsində yazılmış əsərlərlə yanaşı ilk dövrdə və ya o dövrə yaxın dövrdə yazılmış tarix, coğrafiya, tabaqat, ədəbiyyat, ənsab mənbələrində olan məlumatları da qarşılaşdırmaq düzgün bir nəticəyə varmağa kömək edə bilər. Daha əvvəl qeyd etdiyimiz kimi məzhəb, bəzi siyasi, ictimai, iqtisadi və digər hadisələrin təsirinin məzhəb qurucusu sayılan insan ilə ona tabe olan insanlar üzərindəki fikri, dini və siyasi təzahürüdür. Buna görə ilk olaraq məzhəblərin ortaya çıxdığı mühitin düşüncə qəlibləri kimi tədqiqi zəruridir. Bunun üçün hər hansı bir məzhəb haqqında məlumat əldə etmək üçün o məzhəbin ortaya çıxdığı siyasi, sosial- ictimai, iqtisadi və elmi mühit haqqında məlumat əldə etmək lazımdır. Ümumiyyətlə əvvəlki din və mədəniyyətlərin məzhəbin fikirlərinə təsiri faktları çoxdur. Məsələn Ələviliyin fikirlərinə qədim türk adət-ənənələrinin təsiri danılmazdır və ya İxvani-səfa vasitəsiylə yeni Əflatunçuluğun Dürziliyin fikirlərinə təsir etdiyini söyləmək mümkündür. Bu sahənin metod baxımından digər problemlərinə gəlincə ilk olaraq adlandırma problemindən bəhs etmək yerinə düşər. 7 Məzhəb və dini cərəyanların adlarının nə mənaya gəldiyi, kimlər tərəfindən və hansı məqsədlə istifadə edildiyi məsələsi önəm daşıyır. Burada bir məzhəbin hansı adla adlandığı, bu adla nəyin nəzərdə tutulduğu, bu adın verilmə səbəbləri, özləri yoxsa müxalifləri tərəfindən verildiyi kimi suallar təhlil edilir. 7 http://www.sonmezkutlu.com i.e.n. Adilə TAHİROVA 72 Məsələn Vəhhabilik adından bəhs edərkən bu adın digərləri tərəfindən verildiyi, özlərinin isə bu adı qəbul etmədiklərini qeyd etmək lazımdır. Hər hansı bir məzhəbi tədqiq edərkən ortaya çıxma səbəblərinə yer vermək zəruridir. Məzhəblərin ortaya çıxdığı siyasi, ictimai, dini, tarixi və mədəni səbəblərindən təcrid edilərək anlaşılması mümkün deyil. Eyni zamanda qədim mədəniyyət və dini-fəlsəfi ənənələrə qədər uzanan təşəkküldən əvvəlki şərt və səbəblər də önəmlidir. Hər bir məzhəbin təşəkkül prosesi əhəmiyyət daşıyır. Heç bir dini hərəkat bir anda ortaya çıxmır və müxtəlif mərhələlərdən keçir. Bu dövr düzgün təsbit edilməlidir. Hər bir məzhəb özünü həzrət Peyğəmbər dövrünə qədər çatdırmağa səy göstərdiyi üçün daha obyektiv mənbələr və tarixi faktlar əsasında qərar verilməlidir. Bir məzhəbin ortaya çıxdığı yer haqqında məlumat vermək də gərəklidir. Çünki coğrafi şərtlər də məzhəbin mədəni və ictimai arxa planını anlamaqda rol oynayır. Məzhəbin ilk nümayəndələrinin də bir məzhəbin formalaşması və fikirlərinin sistemləşdirilməsində önəmli bir yeri vardır. Buna görə onların aldığı təhsil, müəllim-tələbə münasibətləri, səyahətləri, ümumiyyətlə həyat və elmi şəxsiyyətləri haqqında düzgün məlumat əldə etməyə çalışmaq lazımdır. Bir məzhəbi digərindən ayıran ən əsas cəhət fikir və məfhumlarıdır. Çünki hər bir məzhəbin özünəməxsus etiqadi fikirləri və əqidə sistemi vardır. Bu məlumatları da əsasən tədqiq edilən məzhəbin mənbələri və alimlərindən öyrənmək daha obyektiv nəticələrə varmağa kömək edər. Məzhəblər haqqında doğru məlumat əldə etmək üçün hər məzhəbin ədəbiyyatına müraciət etmək gərəklidir. Birinci əl mənbələrinə, yoxdursa ikinci əl mənbələrinə baxmaq lazımdır. Burada onlar haqqında məlumat olan hər cür sənəd, arxeoloji məlumatlar və numizmatika daxil hər növ ədəbiyyat və material nəzərdə tutulur. Məsələn Orta Asyada arxeolojik qazıntı nəticəsində Muğanna və Xaricilərin Həmziyyə qrupu tərəfindən basılan pulların tapılması yeni faktlar ortaya çıxarmışdır. Eyni zamanda məzhəblərin ilk dövründə və günümüzdə yayıldığı bölgələr, digər məzhəblərlə münasibətləri, apardıqları münazirələr, məzhəbin hal-hazırdakı vəziyyəti və İslam düşüncəsinə verdiyi töhfələr, müsbət və mənfi təsir də tədqiq edilməlidir. Məzhəblər tarixçiləri və ümumiyyətlə hər İslam məzhəbləri tarixi sahəsində mənbə və metodla bağlı bəzi problemlər və həlli yolları 73 hansı bir məzhəb haqqında məlumat əldə etmək istəyən tədqiqatçılar qısaca ifadə edilən bu məsələləri də gözardı etməməlidir. Qarşılaşılan problemləri həll etmək üçün nələr edilməlidir sualına gəlincə, mənbələrə tənqidi baxışla yanaşmaq vacibdir. Verilən məlumatların tarixi faktlara uyğun olub olmadığı, rəddiyyə və ya tənqid məqsədilə yazılıb yazılmadığı araşdırılmalıdır. Əslində məzhəblər tarixi sahəsində əsər yazar- kən deskriptiv metoda uyaraq məzhəbin tarixçə və fikirləri dəyərləndirilib tənqid edilmədən olduğu kimi təsvir edilməlidir. Məzhəblərin əsas termin və fikirlərinin tarixini araşdırmaq da zəruridir. Məzhəbin qurulması və təşək- külü baxımından önəmli rol oynayan şəxslər daha diqqətli şəkildə müxtəlif mənbələrdən araşdırılmalıdır. Tərəfsizlik və məzhəblərüstü münasibət bu sahədə zəruridir. Məzhəblər tarixi sahəsində yazılmış ilk dövr və ya ona yaxın dövrlərin mənbələri və sonrakı dövrlərdə yazılmış əsərlər tədqiq edildikdən sonra məzhəbin yaranma dövrünə yaxın dövrlərdə yazılmış digər mənbələr (kəlam, coğrafiya, ənsab, tabaqat, tarix kitabları, mənaqıbnamələr və s.) Bundan başqa lazım gələrsə digər sahələrin məlumat və metodundan və müasir tədqiqatlardan istifadə edilməlidir. Din sosiologiyası, psixolo- giyası, antropologiya, tarix, dinlər tarixi və digər sahələrin verdiyi məlumat- lar da obyektiv tədqiqat üçün gərəklidir. Ümumiyyətlə mənbələrdə hər hansı bir məzhəb haqqında məlumat verərkən onun İslam məzhəbi olub olmadığı haqqında da fikir bildirilmişdir. Buna görə İslami olub olmamanın bir ölçü və kriteriyası müəyyən edilməlidir ki, yanlış nəticələr əldə edilməsin. Bu kimi kriteriyaları təyin etmədə Qəzzalinin metodu diqqətə layiqdir. Belə ki, o firqeyi-naciyədən (qurtuluşa çatmış firqə) olmanın yolunu 3 əsasa (uluhiyyət, nübüvvət və axirət) inanmaqda, açıq və təvilə ehtimalı olmayan ayələrə istinad etməkdə, bu prinsiplərə iman etmə haqqında ittifaqın (icmanın) olmasında görür. 8 İcma, bir məsələnin zərurati-diniyyə sayılması üçün şərt qoyulur. Zat-sifət münasibəti, şəfaətin olub olmaması, əzab və nemətin əbədi olub olmaması kimi məsələlər mahiyyətə aid olmayıb İslamdan çıxarma üçün səbəb deyil. 8 Bu mövzuya keçən məqaləmizdə toxunmuşduq. Bax. Klassik İslam düşüncəsində təkfir// BDU-nun İlahiyyat fakultəsinin «Elmi məcmuəsi» № 11, Bakı: Nurlar, 2009 (aprel), s. 121- 134. Yüklə 8,93 Mb. Dostları ilə paylaş:
|