Бакы дювлят университети илащиййат факцлтясинин
Yüklə 8,93 Mb. Pdf görüntüsü
|
Hz. Ömər Dövründə Azərbaycan 79 İlk İslami fəth hərəkatlarının Azərbaycana nə vaxt başladığı məsələsi qəti olaraq bilinməməkdədir. Buna görə də bu məsələ hələ də böyük bir tarixi problem olaraq qalmaqdadır. Lakin tarixçilər, bu mövzunun bir o qədər də narahat olunacaq məsələ olmadığını bildirməkdədirlər. Onlar, İslam ordularının bu ölkənin fəthi tarixini Hicri 18-22 (Miladi 639-643) arasında göstərərək, məsələni həll etməyə çalışmışdılar. 7 Bəzi qaynaqlarda ilk İslam ordularının miladi 639-cu ildə Azərbaycana girdikləri haqqında məlumatlar vardır. Bu məlumatlara görə Müsəlmanlar şimal-qərbdən ölkəyə daxil olmağa başlamış və bir neçə xırda toqquşmalardan sonra Azərbaycanın mərkəzində yerləşən Muğanı ələ keçirmişdilər. Bu zaman yerli əhaliyə cizyə vergisi də tətbiq edilməyə başlanmışdır. 8 Ancaq bununla birlikdə müsəlmanların azərbaycanlılarla ilk qarşılaşmasının miladi 637-ci ildə Sasanilərin paytaxtı olan Mədain (Ktesifon) yaxınlığındakı döyüşdə olduğu bildirilməkdədir. Bu döyüşdə Sasani hökmdarı III. Yezdigerdin sərkərdəsi olan Rüstəmin əmrində azərbaycanlı döyüşçülər də var idi. 9 Sasani imperatorluğunun Xəzər sahilindəki mərkəzlərində olduğu kimi, müsəlmanların Azərbaycanda girişdikləri qalıcı fəth hərəkətləri də Nəhavənd qalibiyyətindən sonra başlayır. Bəzi ixtilaflı fikirlərlə bərabər, bu tarix əsasən h. 22/m. 642-643-cü il olaraq bilinməkdədir. əl-Vaqidi, İbn Maşər, İbn İshaq, əl-Mədaini və Elias (Nizibli Elyas) bu dövrdəki fəth hərəkatlarının məhz bu tarixdə meydana gəldiyini söyləyirlər. 10 əl-Yəqubi və Əbul Fidanın qeydləri də bu yöndədir. 11 İbnul Kəlbi bu tarixi h. 20/m. 640-41, Seyf İbn Ömər isə h. 18/m. 639 olaraq qəbul edir. 12 Tarixçilər arasında görülən bu cüzi fikir ayrılığı, onların Azərbaycanda həyata keçirilən fəth hərəkətlərini birbirinə qarışdırmalarından irəli gələ bilər. 7 З. Буниятов, Историческая география Азербайджана, Баку, 1987, с. 48. 8 əl-Bələzuri, Əbül Abbas Əhməd İbn Yəhya, Fütuhul büldan, (thq: Ridvan Muhəmməd Ridvan), Beyrut, Darul Kutubul İlmiyyə, 1978, s. 324. 9 İqrar Əliyev, Azərbaycan Tarixi (ən qədim dövrlərdən XX. əsrin əvvəllərinə qədər), Bakı, 1993, s. 130. 10 Qudamə İbn Cəfər, Kitabul xərac və sinaətil kitabə, Bağdad, 1981, s. 379. 11 əl-Yəqubi, Əhməd İbn Əbu Yəqub əl-Əxbari, Tərixul Yəqubi, I-II, Nəcəf, 1358, II, s. 134; Əbul Fida, İmaduddin İsmail İbn Nurəddin, əl-Muxtasar fi axbaril bəşər, I-IV, İstanbul, 1286, II, s. 173. 12 Julius Wellhausen, İslamın en eski tarihine giriş, (trc: Fikret Işıltan), İstanbul, 1960, s. 97. i.e.n. Qoşqar SƏLİMLİ 80 Region haqqında yazılan bəzi əsərlərdə h. 16/m. 637-də Təbrizin fəth edildiyi, h. 17/m. 638-də isə İslam ordularının Araz çayının şimal sahilinə keçdiyi qeyd olunur. 13 Azərbaycanın fəthinin h. 18/m. 639-da başladığı haqqında olan rəvayət, zəif bir ravi olan Seyf İbn Ömərə aiddir. 14 Ancaq Midiyanın h. 22/m. 642-43 tarixindən əvvəl müsəlmanlar tərəfindən itaət altına alındığında heç bir şübhə yoxdur. O dövrdə “Kiçik Midiya” olaraq adlanan Azərbaycanın da bu sahənin daxilində olduğuna nəzər salındığı zaman, Seyfin bu rəvayətinin doğru olduğu ortaya çıxır. 15 Aşağıda da görəcəyimiz kimi Utbə İbn Fərkadın Azərbaycan xalqına yazdığı amannamə də h. 18/m. 639 tarixlidir. Ancaq bu ilk yürüşlər qalıcı mahiyyətdə olmaqdan çox, kəşfiyyat xarakteri daşımaqda idi. Qalıcı fəthlər isə Əbu Maşər və əl-Vaqidinin rəvayətlərinə görə h. 22/m. 642-43-cü ildə meydana gəlmişdir. Digər tərəfdən bu dövrdə (h. 18-20 – m. 639-41) İslam fəth hərəkətlərinin cərəyan etdiyi Azərbaycanın başqa bir qonşusu Cəzirə idi. İranda isə İslam orduları qədim Əlama, Xuzistana daxil olmuş (h. 17-19 – m. 638-39), Cibal bölgəsinə hərbi yürüşlər başlamışdı. 16 Azərbaycan fəth ordularının Suriya və Bəsrə qərargahlarından kömək almaqla bərabər, Kufə ordusunun himayəsi altında olduğu qeyd olunmalıdır. Çünki Kufə ordusu İranın şimal və şimal-şərqində fəthlərə imza atacaqdı. Cürcandan başlayan bu torpaqlar, Rey, Azərbaycan və hətta Gürcüstanı da öz içinə alırdı. Hz. Ömərin, ilk fəthlər üçün Azərbaycana üç hərbi birləşmə göndərdiyi bilinməkdədir. Bunların birinin başında səhabə olan Bukeyr İbn Abdullah əl-Leysi var idi. O, başda Xirə və Qədisiyyə olmaq üzrə, İraq fəthlərində iştirak etmiş təcrübəli bir komandan idi. Bir rəvayətə görə Hz. Ömər, Bukeyr İbn Abdullah ilə Utbə İbn Fərkad əs-Süləmini Azərbaycana göndərdi. Xəlifə, bu iki sərkərdəyə iki hədəf müəyyən etmişdi. Bunlar, Azərbaycana fərqli yerlərdən girməli idilər. Utbə İbn Fərkad, Azərbaycana cənubdakı Hülvandan, Bukeyr İbn Abdullah isə Mosuldan yəni şimaldan. 17 13 Zeyneloğlu, Cihangir, Muhtasar Azerbaycan tarihi, İstanbul, 1924, s. 19. Qeyd: Bu tarixlər bir o qədər də dəqiq deyildir. 14 İbn Hubeyş, Kitabul qazavat, Beyrut, I-II, tarixsiz, II, s. 367. 15 Wellhausen, a. k. ə., s. 98. 16 Qudamə İbn Cəfər, a. k. ə., s. 384. 17 Qudamə İbn Cəfər, a. k. ə., s. 384. Hz. Ömər Dövründə Azərbaycan 81 Bəzi qaynaqlarda Bukeyr İbn Abdullahın Azərbaycana, Cürcanda qərargah quran Nuaym İbn Muqərrin tərəfindən göndərildiyi qeyd olunursa da, bunun bilavasitə Hz. Ömərin əmri ilə olduğu daha doğrudur. Hətta bəzi tədqiqatlarda, Nuaym İbn Muqərrinə Həmədan fəthinin tapşırıldığı, Bukeyr İbn Abdullaha isə Azərbaycan fəthi vəzifəsinin verildiyi bildirilməkdədir. 18 Bu dövrdə, Azərbaycana ikinci hərbi birləşmənin göndərildiyi müşahidə olunur. Xəlifə Ömər Həmədandakı orduların başında olan Nuaym İbn Muqarrinə, Simaq İbn Həraşə əl-Ənsari başçılığındakı olan bir ordunu, Azərbaycandakı Bukeyrin köməyinə göndərilməsi əmrini verdi. Ancaq bu əsnada Nuaym İbn Mukarrin ağır müharibələr səbəbilə çətin bir vəziyyətdə idi. Ancaq o, Reydə olan Simak İbn Həraşəni gec olsa da, Bukeyrin köməyinı göndərə bilmişdi. Buna görə Simak, yalnız Germidan müharibəsindən sonra Azərbaycana gələrək, Bukeyr İbn Abdullahın ordusuyla birləşə bildi. Bukeyrin ordusu İranda Rey və Qəzvin şəhərlərini fəth etdikdən sonra, Azərbaycana girdi, lakin onlar Azərbaycan ordularının müqaviməti ilə qarşılaşdılar. Azərbaycan ordularına mərzuban İsfəndiuyar İbn Fərruxzad komandanlıq edirdi. O, Bacərvan, Meyməz, Nəriz, Şiz, Meyanəc və digər yerlərin əhalisindən Ərdəbilə böyük bir ordu toplayaraq müsəlmanlara müharibə elan etdi. Bu müharibə bir neçə gün davam etmiş və İsfəndiyar əsir alınmışdı. Ancaq müsəlmanlar onu öldürmədi. O, müsəlmanlara belə dedi: “Azərbaycan əhalisini itaət altına almaq çətin olacaq, çünki camaat dağlardakı qalalarda gizlənəcək və oradan onlara hücumlar edəcəkdir. Çox keçmədən müsəlmanlar İsfəndiyarın qardaşı Bəhramın hücumlarına məruz qaldılar. Ancaq o da, bu müharibədə məğlubiyyətə uğradı və bunun nəticəsində əsir olan İsfəndiyarla müsəlmanlar arasında aşağıdakı sülh müqaviləsi imzalandı: “Bismillahir Rəhmanir Rəhim Bu yazı, Əmirulmöminin Ömər İbn Xəttabın naibi Utbə İbn Fərkadın Azərbaycan əhalisinə (onun dərələrdə və dağlarda, yüksək ovalarda və sərhədlərdə yaşayan bütün xalqına) aman verdiyi haqqındadır. Onların canlarına, mallarına, din və ibadətlərinə toxunulmayacaq. Uşaqlar, qadınlar, xəstələr və imkanı olmayanlar vergi vermək məcbutiyyətində 18 İpek, Ali, İlk İslami Dönemde Azerbaycan, (Nəşr olunmamış doktorantura işi), İstanbul Universitesi S. B. E., İstanbul, 1999, s. 33. Yüklə 8,93 Mb. Dostları ilə paylaş:
|