Bayram Apoyev
Yüklə 1,83 Mb. Pdf görüntüsü
|
51 A a O vadi zamanın hökmləriylə, Dönüb qışlaq olur, obaya, elə. (yenə orada) Müəllim bu misraları şərh edərkən onu da əlavə edir ki, Azər- baycanın ən böyük dağlararası çökəkliyi olan Kür-Araz ovalığı məhz şairin təsvir etdiyi yolla yaranmış vadilərə ən parlaq misaldır. Zəlzələlərə həsr olunmuş dərsdə müəllim proqram materialını diyarşünaslıq faktları əsasında şərh edərək dağıdıcı zəlzələlərə misal kimi 1139-cu ildə baş vermiş Gəncə zəlzələsini göstərir. Məlum olduğu kimi, N.Gəncəvi həmin zəlzələ haqqında “İsgəndərnamə” də müfəssəl məlumat vermişdir: Qopdu bir zəlzələ, göyü oynatdı, Şəhərlər dağılıb yerlərə batdı. Dağ – daş sarsılaraq qopub uçanda Fələk toz altında qaldı bir anda... Fələk zəncirinin həlqələritək Yerin də bəndləri ayrıldı tək-tək. Azdı yollarını gur axan sular, Dağlar çırpışmaqdan bitab oldular. Heç bir göz səlamət qalmadı inan Matəm sürməsinə qərq oldu cahan O qədər xəzinə batdı o gecə, O şənbə gecəsi yox oldu Gəncə... (70,71) Göstərilən misallardan aydın göründüyü kimi, dahi şair Gəncə zəlzələsinin dəhşətlərini parlaq boyalarla təsvir etdiyi kimi onun tarixi haqqında, hətta, həftənin hansı günü (şənbə) baş verdiyini də yazmışdır. Məlum olduğu kimi, Gəncə zəlzələsi nəticəsində Kəpəz dağı uçaraq Ağsu çayının qarşısını kəsmiş, nəticədə füsunkar Göy- göl yaranmışdır. Şair bu faktı da nəzərdən qaçırmayaraq yazır: 52 A a Azdı yollarını gur axan sular, Dağlar çarpışmaqdan bitab oldular. (70,72) Dahi şairin coğrafi təbəqə və onun tərkib hissələrinin (litosfer, atmosfer, hidrosfer, biosfer) yaranması və qarşılıqlı əlaqədə inkişafı haqqındakı elmi fikirləri öz dəyərini bugün də itirməmişdir. Dahi mütəfəkkirin fikrincə, kainatda fırlanma hərəkəti nəticəsində ilk öncə od yaranmışdır: Göyün gərdişindən od oldu aşkar, Od hərəkət edən qüvvədən doğar. (yenə orada səh.24) Mütəfəkkir-şairin fikrincə, odun – istiliyin artması nəticəsində hava təbəqəsi yaranmışdır: Odun qüvvəsindən hava yarandı, Hava istilikdən od kimi yandı. (yenə orada, səh.25) Digər təbəqələrin yaranma ardıcıllığını dahi şair-mütəfəkkir müasir elmi mühakiməyə yaxın bir formada ifadə edir: İldırım buxardan ayırdı odu, Ondan rütubətli hava doğuldu. Suyun qatılığı getdikcə artdı Həmin qatılıqda yeri yaratdı. Cövhərlə yerbəyer olduğu zaman, Təbiət qoynunda yarandı cahan. (137, 495 – 496) Müasir elmi coğrafiyaya görə, coğrafi təbəqə və onun tərkib hissələri olan litosfer, atmosfer, hidorsfer, biosfer altı əsas təbii ünsürdən – onların qarşılıqlı təsir və əlaqəsindən yaranmışdır. Hə- min ünsürlərin (süxur, torpaq, hava, su, bitki, heyvan) hamısı və onların qarşılıqlı əlaqədə inkişafı dahi şairin “Xəmsə”sində, xüsusi- 53 A a lə, “İsgəndərnamə”də öz parlaq əksini tapmışdır. Məsələn, “İsgən- dərnamə”də oxuyuruq: Onlardan birinci – işıqlı oddur, Dünyanın ən yüksək tağı da odur. İkinci – küləkdir, hərəkətdədir, Hərəkət etməzsə, bilinməz nədir. Üçüncü – sudur ki, təravət verər, Hər şeyə gözəllik, lətafət verər. Dördüncü – torpaqdır tapdayır əyyam, Tapdanan köksündən toz qalxır müdam... Qatdı bir – birinə onları həyat, Yaratdı bunlardan bitki, nəbabat Bitki də başqa cür artdı, dirçəldi – Cürbəcür heyvanlar vücuda gəldi... (37,496) Dahi şair “İsgəndərnamə”də qədim yunan filosoflarının dün- yanın yaranması və inkişafı haqqındakı fikir və ideyalarını inkişaf etdirərək, coğrafi təbəqənin bütövlük və maddələr dövranı, ritmlik və coğrafi zonallıq kimi inkişaf qanunauyğunluqlarının mahiyyətini açıq-aydın, çox yığcam və lakonik ifadələrlə göstərmişdir. Məsələn: Torpaqda çürüyən bədənlərimiz Dağılır, dəyişir, yox olmur təmiz. Yerində qalarsa o dağıntılar Bir yerə yığanda yenə canlanar. Torpağa tökülən şeylər tamamən Torpaqdan dirçəlib qalxar yenidən. (yenə orada, səh.502) Göründüyü kimi, cəmi bir neçə misrada mütəfəkkir şair coğ- rafi təbəqənin mühüm inkişaf qanunauyğunluqlarından biri olan maddələr dövranının mahiyyətini obrazlı ifadələrlə açıb göstərir. 54 A a Coğrafiya dərslərində N.Gəncəvi irsinə müraciət edərək onun elmi fikirlərini şagirdlərə çatdırmağın yollarından biri də toponim- lərin öyrədilməsi zamanı “Xəmsə”də adı çəkilən müvafiq coğrafi adların mənşəyi və mənası haqqında əlavə məlumatlar verməkdir. Aparılan araşdırmalardan məlum olmuşdur ki dahi şair “Xəmsə”də yüzlərlə coğrafi obyektlərin: ölkə, region, şəhər, qəsəbə, dağ, düzən- lik, çay, göl və s.adını çəkmişdir. Bir çox tədqiqatçılar Yerin coğrafi təsviri baxımından dahi şairi məşhur yazıçı Jül Vernlə müqayisə edirlər. (71) “Xəmsə”də aşağıdakı ölkələrin adına rast gəlirik. Çin, Tibet, Kəşmir, İran (Əcəm), İraq, Suriya, Yəmən, Oman, Ədən, Efiopiya (Həbəş, Abbisiniya), Sinay, Misir, Məqrib, Rum (Yunanıstan), Əndəlus (İspaniya), Muğan, Şirvan, Arran, Abxaziya (Gürcüstan), Armaqan (Ermənistan), Kaşğar, Mavarannəhr, Mazandaran, Xuzəndaran, Xuzistan, Cam, Kisir, Sərir, Xətay, Xora- san, Bədəxşan, Kimkələ, Zənzibar, İstəxr, İfrəncat, Xavəran, Dihis- tan, Cənd, Gilan, Təraz, Xittal, Kayravun, Əlburz, Gənnuc, Xəllux, Ərk, Xəzran, Zink, Müqəddəs, Kəmər (71). Siyahıdan göründüyü kimi, buradakı ölkə adlarının əksəriyyəti ya dəyişmiş, ya da onlar hazırda ölkə yox, böyük dövlətlərin tərkibində vilayət, əyalət, yaxud şəhərə çevrilmişlər. Belə adların yaranması tarixi haqqında məlumat verərkən “Xəmsə”dən elmi mənbə, əlavə informasiya vasitəsi kimi istifadə etmək və faydalı nəticəyə nail olmaq mümkündür. “Xəmsə”də, həmçinin, dünyanın müxtəlif materiklərində və regionlarında yerləşən onlarla şəhər adına rast gəlirik. Məsələn : Gəncə, Bərdə, Dərbənd, Tiflis, Çaç (Daşkənd), Buxara, Səmərqənd, Herat, Xarəzm, Qənnuc, Bağdad, Məkkə, Şam (Dəməşq), İsgəndə- riyyə, Qəndəhar, Xəllux, Mədain (Ktesifon), Lahor, Fərxar (Fəlqar), Kirmanşah (Kərmənxan), Alan, Bəlx, Mərv, Zəncan, Xotən, Suğd, Yaqma, Rey, Qünnuc, Qülzüm, İsfahan, Mosul, Babil, Yerusəlim, Qəznə, Nişapur, Şəhrur, Bulqar, Qiyrəvan, Tus, Kürkan, Həri, Cənd, Burtaş, Kisur, Xəzran, Buşhaq, Xar, Bəsrə, Tamuz, Vaş və s. “Xəmsə”də rast gəldiyimiz coğrafi adların zəngin siyahısı sübut edir ki, dahi şair-mütəfəkkir qədim və orta əsrlərə aid coğra- fiya kitablarına dərindən bələd olmuş, həmin kitab və xəritələrdəki Yüklə 1,83 Mb. Dostları ilə paylaş:
|