Beyn əlxalq Çay Hövzələrinin Ətraf Mühitinin Qorunması (BÇHƏMQ) Müqavil ə №2011/279-666

 

26 

 

    

Yuxarıdakı  qeyd  edildiyi  kimi  regionda  orta  illik  hava  temperaturunda  təxminən  0.6  artma 

mü

şahidə  olunur.  Yağıntılar  isə  son  15  ildə  azalıb.  Hesab  edirik  ki,  bu  dəyişiklər  buxarlanma-

transpirasiya  və  həmçinin  kənd  təsərrüfatı  məhsullarının  su  rejimini  hesablamaqla  nəzərə 

alınmalıdır. 

 

    

Region çaylarında əsasən yaz daşqınları olur və bu zaman illik çay axımının təqribən 40-50 %-i 

keçir. Yayda suyun səviyyəsi qışla müqayisədə daha yüksək olur. Payızda yağışlarla əlaqədar olaraq 

daşqınlar da baş verir. Region çaylarının bəziləri üzrə su ehtiyatının illik paylanması cədvəl 1.7-də 

göstərilib. 

 

Cədvəl 1.7. Axının illik və mövsümi paylanması 

 

N 

Çay/məntəqə 

Ölçü 

vahidi 

Qış 

XII-II 

Yaz 

III-IV 

Yay 

VI-VIII 

Payız 

IX-XI 

II 

1 

Ağtafaçay/ 

Barxudərli  (su 

anbarından  

aşağıda yerləşir) 

m

3

/san. 

3.05 

17.49 

9.2 

4.4 

8.65 

mln. m

3

 

24.2 

139 

73,3 

34,9 

271 

% 

10 

51 

26.5 

12.5 

100 

2 

Həsənsu/ 

Saxkavan 

m

3

/san. 

0.54 

2.6 

1.8 

0.85 

1.43 

mln. m

3

 

4,19 

20,7 

14,3 

6,76 

45,0 

% 

9.0 

44.9 

31.4 

14.7 

100 

 

    

Havanın  temperaturunun  artması  və  yağıntıların  azalması  Gəncə-Qazax  regionu  çaylarında  su 

ehtiyatının 10-15% azalmasına gətirib çıxarır (təxminən 1.5 milyard kub metrdən 1,3 milyard kub 

metrə qədər). 

    

Regionda intensiv antropogen təsir 90-cı illərin əvvəllərində başlanıb. Bu eyni zamanda iki dövr 

üzrə illik və mövsümi çay axımlarının müqayisəsindən də aydın şəkildə görünür (şəkil 1.5: 1961-

1990 və 1991-2005). 

0

1

2

3

4

5

6

7

8

9

winter

spring

summer

autumn

annual

 м

3/с

1961-1990

1991-2005

 

 

 

---

 

27 

Şəkil 1.5. Zəyəmçayın Ağbaşlar məntəqəsində  illik və mövsümi çay axımlarının müqayisəsi 

 

    

İqlim dəyişkənliyinin su ehtiyatlarına təsirinin qiymətləndirilməsini aparmaq məqsədilə yuxarıda 

göstərilən  dövrlər  üçün  çay  axımları  və  meteoünsürlərin  dəyişikliklərinin  müqayisəsi  yerinə 

yetirilib. 

 

Cədvəl  1.8.  Gəncəçay  (Zurnabad)  çay  axımının  (%)  və    Gəncə  stansiyasında  havanın 

temperaturunun (

0

C) və yağıntıların (%) iki müxtəlif dövr üçün müqayisəli təhlilinin nəticələri.  

 

Ünsürlər 

 

Qış 

Yaz 

Yay 

Payız 

Illik 

XII-II 

III-V 

VI-VIII 

IX-XI 

XII-XI 

Gəncə  stansiyasında  havanın 

temperaturu (

0

C)  

0.8 

0.3 

0.8 

0.7 

0.65 

Gəncə stansiyasında yağıntı (%)   -18 

-16 

-16 

1  

       -13 

G

əncəçayın (Zurnabad) çay axımı 

(%) 

-12 

-12 

-23 

-17 

-20 

 

   

Cədvəldən  göründüyü  kimi  havanın  temperaturunun    artması  və  yağıntının  azalması  nəticə 

etibarilə çay axımının azalmasına səbəb olmuşdur. 

 

 

1.3.2

 

Pilot ərazi çaylarının əsas xüsusiyyətləri  

Gəncəçay  

 

    

Çay  mənbəyini  2814m  yüksəklikdən  götürür.  Gəncəçay  Kürə  tökülür.  Gəncəçayın  uzunluğu 

99km, ümumi hövzəsi 752 km

2

-

dir. Çayın 9 qolundan 5-i sağ, 4-ü isə sol qollarıdır (Cədvəl 1.9 ). 

 

Cədvəl 1.9. Gəncəçayın əsas qolları 

Çayın adı 

Sağ/sol sahil 

ML, km 

L, km 

Km

2

 

Zincirliçay 

Sol 

91 

11 

29 

Danagirənsu 

Sağ 

85 

9 

14 

Zivlənçay 

Sağ 

75 

15 

48 

Gozaçay 

Sağ 

72 

7 

14 

Çimkirçay 

Sağ 

69 

6 

10 

Dəstəfurçay 

Sol 

66 

28 

69 

Madyunçay 

Sağ 

59 

6 

12 

Dərəmirzəçay 

Sol 

56 

12 

46 

Xanbulaq 

Sol 

53 

13 

25 

 

 

    

Gəncəçay  yazda  daşan  çaylar  qrupuna  aiddir.  Daşqın  dövrləri  mart  ayından  iyun  ayına  kimi 

davam  edir.  Daşqın  dövrünün  orta  müddəti  137-150  gündür.  Daşqınların  orta  başlanğıc  vaxtları 

Gədəmiş çayında martın 17-si, Zurnabadda martın 9-u, Alaxançallı çayında isə mart ayının 20-sinə 

və bitmə vaxtları isə 4-6 avqusta təsadüf edir. Hərçənd, Zilvənçay daşqını 131 gün davam edir və 

onun orta başlanğıc vaxtı mart ayının 17-si, bitmə vaxtı isə 28 iyuldur. Gəncəçayın sol qolu olan            

---