Bilig 49. sayı

Hacılar, Karapapak Türk Mitolojisinin Yapısı Üzerine Araştırmalar 
 
89 
ilgili motifler, diğer masallarda da (örneğin “Ovçunun Nağılı’nda”) konunun 
gelişip yeni boyutlar kazanmasında büyük rol oynamıştır.  
Bugüne kadar gelip ulaşan masallar içerisinde en ilgi çekici olanlardan birini de 
“Hıdır  İlyasın Nağılı” oluşturur (Hacılar 1996: 81-83). Hıdır  İlyas (Hızır  İlyas) 
motofinin Türk boylarının folklorunda “sıkıntıları bitirici ruh”, “yardım eden”, 
“mitik koruyucu” şeklinde yer aldığı bilinmektedir. Türk boylarının masallarında 
ve mitlerinde Hızır İlyas, ölümsüzlük suyunun sahibi, göze görünmeyen ve güç 
yetmeyen bir kahraman olarak nitelendirilir. O, zaman zaman göze gürünse de 
çok çabuk kaybolur. Konu kendi içinde o kadar çeşitlilik arz eder ki, burada 
bunların üzerinde tek tek durmak mümkün değildir. Ancak bir iki cümleyle de 
olsa (“Hızır İlyas Nağılı”ndan hareketle) bu kahramanın özelliklerini açıklamaya 
çalışacağız. Masalda şunlar kaydedilmektedir: 
Bir gün padişah vezirine Hızır ile görüşmek istediğini söyler. Vezir 
yoksul birini bulur. O da otuz dokuz gün yiyip içtikten sonra kırkıncı 
gün cezasını öğrenmek üzere padişahın yanına gelir. O anda adamın 
yanında bulunan bir çocuk bir söz söyleyip kaybolur. İkinci vezir yok-
sul adamın derisini soydurup içine saman konularak meydanda asıl-
ması gerektiğini söyler. Söz konusu çocuk da ortaya çıkıp aynı sözleri 
tekrar eder ve kaybolur. Üçüncü vezir ise padişahın yoksul adımı ba-
ğışlamasını  öğütler. O anda yine çocuk ortaya çıkar ve aynı sözleri 
tekrar eder. Bunun üzerine padişah onu çağırıp kim olduğu sorar. 
Çocuk: “Sen bu yoksul kimseye Hızır İlyas’ı bulmasını söyledin. İşte 
geldim. Benim Hızır İlyas. Bu dünyaya darda kalanlara yardım etmek 
ve onları zor durumdan, beladan kurtarmak için geldim.” der.  
Efsanelere göre Hızır ölümsüzlük suyunu içmiş olan tek varlıktır. Ölümsüz unvanını 
kazanmış  olan  bu  varlığa ulaşmak, araştırdığımız kaynaklar içerisinde yalnızca 
Başkırt destan kahramanı Uralbatır’a kısmet olmuştur. Uzun sıkıntılardan sonra 
ölümsüzlük suyunu bulan Uralbatır’a Hızır bu sudan içmemesini öğütler. Çünkü 
kendi bu sudan içmiştir; şu an ölmek istemektedir ancak bir türlü ölememektedir 
(Başkirskiy Narodnıy Epos 1977). Oysa hayatın kanunu böyledir: Bir gün doğan 
bir gün ölmelidir. Bir gün gelen bir gün mutlaka gitmelidir.  
Yardımsever koruyucu, göze görünmeyen sorun bitirici Hızır, Türkler’le kom-
şu olan halkların folklorunda da yer alır. Bu bakımdan Buryat destanı “ 
Geseriada”yı araştıran S. Ş.Çagdurov’un ileri sürdüğü görüşler ilgi çekicidir: 
“Böylelikle en eski Midya-Türk-Moğol kökenli olan kat, kas, kes, het, get, 
(“güçlü”, “sağlam” kişilere ait) ve daha eskilere bağlı olan “sahip”, “hami”, 
“hakim” anlamlarına gelen “Orta Asyalı” kadir, hedir, hezir –“iyiliksever ruh” 
(eski-“kötülüksever ruh”) büyük bir ihtimalle mitik İran Kasuru’nun ve elbette 
ki Altay coğrafyasındaki boy ve kabilelerin atası sayılan uluslararası epik 
Kesar’ın / Qeser’in ortaya çıkmasına sebep olmuştur” (Çaqdurov 1980: 51). 
Görüldüğü gibi eski mitolojik ögelerle örtüşen ve geniş bir coğrafyayı kapsayan 
Hızır motifinin bir takım fonksiyonları yukarıda anılan masalda da yer almakta-

---

bilig, Bahar / 2009, sayı 49 
 
90 
dır. Bunlardan en başlıcası hiç kuşkusuz ki, “ iyiliksever” ve “kurtarıcı ruh”tur. 
Bu özelliklerinden dolayı “Hıdır İlyasın Nağılı / Hızır İlyas Masalı”, Dede Korkut 
hikâyelerinin birincisi içinde yer alan Hıdır İlyas motifi ile örtüşür. Araştırmacılar 
Dede Korkut hikâyelerinin bu boyunu kaynak itibarıyla en eski 
Oğuznameler’den sayarak onu Orta Asya bölgesine ait gösterirler. “Hıdır 
İlyasın Nağılı”nı Türkler’in en eski mitolojik görüşleriyle örtüşen bir örnek ola-
rak değerlendirmek bilimsel ölçülere tamamen uygundur.  
Bugün Gürcistan sınırları içinde yer alan Borçalı bölgesi, eski Türk etnik-
medeni sisteminin bilimsel yönden açıklanması için değerli bilgileri üzerinde 
barındırmaktadır. Bu bölgeden derlenip toplarlanan mitolojik metinlerin 
araştırılıp incelenmesi sonucunda da hem Türk yaşayış ve inanışının birçok 
bilinmezi aydınlanacak hem de Türkler’in bu coğrafyayla olan ilişkisi gözler 
önüne serilecektir.  
 
Kaynak kişiler: 
Qurbanov, Semed Dursunoğlu (1983). Anlatıcı, Yaş: 60. Başgeçit, Az-Geyliyen Köyü. 
Hacılar, Fatma Yusufkızı (1984). Anlatıcı, Yaş: 61. Bolnis, Darvaz Köyü. 
İsmayılov, Reşid Elioğlu (1985). Anlatıcı, Yaş: 61. Marneul, Sarvan Köyü. 
Tanrıverdiyev, İdris Mustafaoğlu (1984). Anlatıcı, Yaş: 80. Başgeçit, Saatlı Köyü. 
Kaynaklar 
Acalov, Arif (1988). Azerbaycan Mitoloji Metinleri. Bakü: Elm Yay. 
Aliyev, Oruc (1998). İdeyno-Hudojestvennıye Osobennosti Azerbaydjanskih 
volşebnıh skazok. Avt. Kand. Diss. Bakü: AEA. 
Alyılmaz, Semra (2003). Borçalılı Bilim Adamı, Eğitimci, Şair Valeh Hacılar. Ankara: 
Devran Yay. 
            (2004). Borçalı Mifik Tefekküründen Poetik Gerçekliğe. Tiflis: Gürc. Yaz. Birl. 
Azeri Bölm. Yay. 
Başkirskiy Narodnıy Epos (1977). Moskova: Nauka Yay. 
Çaqdurov, S. Ş. (1980). Proishojdeniye Geseriadı. Novosibirsk: Nauka Yay. 
Çikovani, Mihail (1979). Korkutun Kitabı ve Gürcü Kahramanlık Destanı. Dil ve 
Edebiyat Serisi 3. Tiflis: Mesniereba Yay. 
Ehmedoğlu, Osman (1988). Anahatır. Tiflis: Sovyet Gürcistanı Gazetesi, 10 Eylül. 
Eski Gürcistan (1907). C.II, Böl. IV. Tiflis. 
Hacılar, Valeh (1996). Azerbaycan Folkloru Antologiyası. C. II. Bakü: Azerneşr Yay. 
Levi-Stros, K. (1970). Sıroye i Varennoye, İz Kniqi “Mifoloqiçnoye”, - İssledovaniya 
po Semiotike İskusstva. Moskva-Leningrad. 
            (1978). “Mif, Ritual, Genetika”. Priroda 1. 
            (1983). “Struktura i Forma”. Semiotika. Moskova: Raduga Yay.??? 
Meletinski, Y. M. (1977). “Mif i İstoriçeskaya Poetika Folklora”. Folklor. Poetiçeskaya 
Sistema. Moskova: Nauka Yay. 
Prop, Vladimir (1928). Morfologiya Skazki. Leningrad: Akademiya Yay. 

---