Bilig 49. sayı
Yüklə 3,45 Kb. Pdf görüntüsü
|
Johanson, Türk Dillerinde Odaksıl Şimdiki Zaman İşaretleyicisi ve Kıbrıs Türkçesinde Eksikliği 95 Geç bir yenilenme Bu durumun sebebi nedir? Kıbrıs’a yerleşen Türk dilli gruplar yeni şimdiki zaman ekini neden birlikte getirmemişlerdir? Bu, ancak, söz konusu ağızların Kıbrıs’ta, yeni şimdiki zaman ekinin ortaya çıkmasından önce gelişmiş olduk- ları anlamına gelir. Genel olarak Anadolu Türkçesinin bu morfemi oldukça erken bir dönemde, 14. yüzyılın ortalarından itibaren biçimlendirdiği tahmin edilir. Bu muhteme- len yanlıştır. {-(I)yor} biçimine dayanan şimdiki zaman eki, geç bir yeniliktir ve standart Osmanlıcada 18. yüzyıla kadar yaygınlaşmamıştır. Osmanlılar tarafından 16. yüzyılda Kıbrıs’a yerleştirilen Türk dilli gruplar çoğunlukla Adana-Konya-Antalya bölgesinden gelmişlerdir ve {-(I)yor}’a dayanan şim- diki zamana sahip değillerdir. Erken bir tip {-(I)yor}’a dayanan bu ek, Doğu Anadolu, Azeri, Güney Oğuzca, Horasan Türkçesi ve Türkmencedeki yaygın tipin özelliklerinden farklı bir kökene sahiptir. Örnek olarak Azericeye bakalım. Azerice, Türkçe {-(I)yor} ve Türkmence {-yA:r} biçimlerine denk gelen {-(y)Ir} biçiminde bir şimdiki zaman ekine sahiptir, örn. ġorx-ur = Türkiye Türkçesi kork-uyor, yaz-ır = Türkiye Türk- çesi yaz-ıyor, ġalx-ır = Türkiye Türkçesi kalk-ıyor, çıx-ır = Türkiye Türkçesi çık-ıyor, ġoy-ur = Türkiye Türkçesi koy-uyor, ol-ur = Türkiye Türkçesi ol- uyor, kėç-ir = Türkiye Türkçesi geç-iyor, iste-yir = Türkiye Türkçesi ist-iyor, oyna-yır = Türkiye Türkçesi oyn-uyor, parla-yır = Türkiye Türkçesi parl- ıyor. Olumsuz –mIr biçimi de vardır. Yaz-m-ır’a karşılık Türkiye Türkçesi yaz-m- ıyor, al-m-ır’a karşılık Türkiye Türkçesi al-m-ıyor, gör-m-ür’e karşılık Türkiye Türkçesi gör-m-üyor, bil-m-ir’e karşılık Türkiye Türkçesi bil-m-iyor. Dar ünlüler (yüksek ünlüler) odaksıl biçimlerde {-(y)Ir} genelleşmiştir. Buna paralel olarak açık ünlülü bir işaretleyici, {-(y)Ar}, odaksıl olmayan şimdiki zaman için geliştirilmiştir. Örnek olarak gėd-ir, Türkiye Türkçesi gid-iyor’a, gėd-er ise Türkiye Türkçesi gid-er’e karşılık gelir (Johanson 1989). Köken Azericedeki şimdiki zaman işaretleyicisi {-(y)Ir}’ın, zarffiil + yüri-r biçiminde, zamanla düzleşme ve büzülmeye uğramış bir tasviri fiile gittiği varsayılır. Bu basmakalıp görüşü kabul etmek güçtür. İşaretleyici daha büyük bir ihtimalle zarffiil + er-ür (er- ‘olmak’) biçiminde bir tasviri fiile gidiyor olmalıdır, örn. *at-a er-ür ‘atıyor’. bilig, Bahar / 2009, sayı 49 96 Bu tip, bir zamanlar Türk dünyasının batısında, geniş bir bölgede, çok sayıda Oğuz ve Kıpçak ağzında yaygındı. Doğu Anadolu, Azeri, Balkan, Kırım, Gü- ney Oğuzca bölgesi, Irak vb. ağızlarının bir çoğunda {-(i)yir} ~ {-(I)yir} ~ {-(y)ir} ~ {-yi} ~ {-y} biçiminde korunmuştur. Kıpçak dilleri de, örneğin Rusya’nın güneyinde ve Volga bölgesindekiler, bunun açık izlerini taşır (bk. Johanson 2000a ve 2004.). Bu biçim, kökeninin ‘yürümek’ olduğunu göste- ren yuvarlak ü veya ö ünlülü bir biçimin düzleşmesinin sonucu olarak açık- lanmıştır. Bu zoraki varsayımı kabul etmek için bir neden görmüyorum. Gelişmeler 17. yüzyılın sonlarından kalma Orta Azerice transkripsiyonlu metinler, gueleir ‘geliyor’, doureir ‘duruyor’, saleir ‘salıyor, atıyor’, kesseyrem ‘kesiyorum’ şeklinde şimdiki zaman biçimlerine sahiptir (Johanson 1997). Bir sonraki gelişme, örneğin Kırım Oğuzcası ağızlarında, al-a-yır ‘alıyor’, dur- a-yır ‘duruyor’ örneklerinde olduğu gibi ünlü uyumlarına girmektir. Bir başka gelişme ise {-i:r} biçiminde büzülmeydi, örn. Erzurum ali:r. Standart Azeri- cede şimdiki zaman işaretleyicisi {-(y)Ir} biçiminde kısalmış ve ünlü uyumu- na sokulmuştur. Doğu Anadolu ağızlarındaki işaretleyici ise henüz ünlü uyumlarına bağlan- mamıştır. Güney Oğuzcadaki bu tip biçim gel-ir-e, gel-ir-i, gel-iy, gel-ir’i içine alır. Bunlar genel olarak dar öndamak ünlüsüne sahiptirler, örn. sat-ir, orx-ir, g ė d-ir, bil-ir. Kaşkaycada şimdiki zaman, normal olarak uyuma girmeyen bir {-(y)ir} işaretleyicisiyle kurulur, örn. gör-ir, yu-yir, tut-ir, yap-ir. Türkmence, {-yA:r} yardımıyla oluşturulan ve sıkça {-yA} biçiminde kısalan bir odaksıl şimdiki zamana sahiptir, örn. bil-ye:r ‘bilir, biliyor’, o ķa-ya: r ‘okur, okuyor’, bar-ya:r ‘gider, gidiyor’. Horasan Oğuzcası, benzer bir biçime {-yAr(r)}’a sahiptir. Bu tipin *{-(I)yö:r}’ün düzleşmiş bir biçimi, iddiaya göre zarffiil ve yörü-r fiilinin birle- şimi olduğu ileri sürülür. {-yA(r)} biçimindeki bu yardımcı fiilin herhangi bir izini bulmak güçtür. İşaretleyici daha çok *{-(I)yE: r} biçimine gidiyor olma- lıdır ve bu nihayetinde zarffiil + er-ür’e sahip bir tasviri fiildir. 17. yüzyılda csalißiür ‘çalışıyor’ benzeri biçimler Osmanlının payitahtı İstan- bul’da konuşma dilinde görülmekteydi. Bu, göründüğü kadarıyla zarffiil + er-ür biçimindeki eski tipi temsil eder ve daha yeni bir tip olan {-(I)yor} ile ilgisi yoktur. Nedenler Baştaki soruya tekrar dönersek: Kıbrıs Türkçesinde şimdiki zaman yenilen- mesi niye yoktur veya yeterince gelişmemiştir? Yüklə 3,45 Kb. Dostları ilə paylaş:
|