Bilig 49. sayı
Yüklə 3,45 Kb. Pdf görüntüsü
|
bilig Bahar / 2009 sayı 49: 101-112 © Ahmet Yesevi Üniversitesi Mütevelli Heyet Başkanlığı Atabetü’l-Hakayık’ta Birleşik Eylemler Aziz Merhan * Özet: Birleşik eylemler, Türkçenin henüz aydınlığa kavuşturulamamış bir alanıdır. Meselenin çözümüne giden yolda bir katkı niteliğindeki bu çalışmada, Reşit Rahmeti Arat’ın bilim dünyasına sunduğu Edib Ahmed’in 12. yüzyılda kaleme aldığı Atabetü’l-Hakayık adlı eserindeki birleşik eylemler ele alınmıştır. Her ne kadar Arat, eserde yardımcı ey- lemlerin genelde çok az (bil-, u-, bir- ve tur- olmak üzere dört yardımcı eylem) kullanıldığını belirtmişse de bunun eksik kaldığı kanısındayız. Onun yardımcı eylemden kast ettiği bizim betimleyici (deskriptif) olarak gördüğümüz eylemlerdir. Bu türden eylemler, asıl anlamlarını yitirerek ulaç (gerundium) eki almış esas eylemlerin anlamlarını kılınış (aktionsart) bakımından belirlemektedir. Bizim belirlememize göre Atabetü’l-Hakayık’ta sekiz betimleyici eylem bulunmaktadır. Birleşik eylemlerin diğer grubunu zarf görevindeki ilk eylemin belirleyici (protodeskriptif) olduğu, asıl anlamı ise ikinci eylemin taşıdığı birleşik eylemler oluşturmaktadır. Anahtar Kelimeler: Atabetü’l-Hakayık, Karahanlı Türkçesi, birleşik eylemler, betimleyici eylemler, belirleyici eylemler. 1. Giriş Birleşik eylemler hakkında Türkologların ileri sürdüğü -kimi zaman birbirin- den farklı- görüşler 1 esasında birleşik eylem şöyle tanımlanabilir. Bir eylemin yardımıyla en az bir ad ve bir eylemin oluşturduğu söz öbeğidir. Bu öbekteki ikinci unsur çekime giren, kişi ekleri alan ve birleşik eylemin vazgeçilmez unsuru olan yardımcı eylemdir. Buna göre ilk akla gelen ad+eylem ve ey- lem+eylem birleşmesi biçiminde görülen iki tür birleşik eylem olduğudur. Ancak bir ad ile bir eylemin birliğinden oluşan öbekleri birleşik eylem değil, yardımcı eylemle oluşarak bildirme görevini üstlenmiş gruplar olarak görmek gerekir. 2 Ayrıca “anlam kaymasına uğramış ve deyimleşmiş olan birleşik fiilleri (Korkmaz 2003: 638-641) de aynı nedenle birleşik eylemler grubunda değerlendirmiyoruz. Sözün özüyle kimi adlara gelerek onları eylem durumu- na dönüştüren yardımcı eylemlerle oluşan öbekler birleşik eylemler değildir. Bize göre birleşik eylemde esas olan iki eylemin birleşmesi, anlamca bütün- * Yıldız Teknik Üniversitesi, Fen Edebiyat Fakültesi, Türk Dili ve Edebiyatı Bölümü / İSTANBUL azizmerhan@gmail.com bilig, Bahar / 2009, sayı 49 102 lük taşıyan iki eylemin birliğidir. Atabetü’l-Hakayık’taki 3 birleşik eylemler iki eylemin birliği esasında iki grup altında toplanabilir. Betimleyici (deskriptif) ve belirleyici (protodeskriptif) eylemler. Bunlara üçüncü bir grup olarak bol- “olmak” ve er- “imek” eylemleriyle yapılan karmaşık (komplex) eylemler eklenebilir. Karmaşık eylemler partisip ekleri almış eylemlerle bir araya gele- rek onların kılış ve oluşlarındaki zaman ve tarzı etkileyerek birleşik eylem durumuna sokarlar. Eserimizde bol- eylemi üç yerde ([105] biliglig biligni edergen bolur “Bilgiyi [her zaman] bilgili arar.”, [309] haris tirip armaz usanmaz bolur “Açgözlü, [mal] toplamaktan yorulmak ve usanmak bilmez.”, [367] iter bolsang işni sanıp saknıp it “Bir iş yapacaksan, düşünüp taşınarak yap.”) ve er- beş yerde ([36] tutar erse “tutarsa”, [151] yangşar erse “geve- zelik ederse”, [207] tattıng erse “tattın ise”, [299] yıgdıng erse “yığdın ise”, [485] körmez erdi “görmez idi”) geçmektedir. Çalışmamız için Atabetü’l-Hakayık’ın Reşid Rahmeti Arat (1900-1964) tara- fından bilim dünyasına sunulmuş baskısından (TDK yayınları, İstanbul 1951) yararlandığımız için verilen örneklerin önündeki köşeli ayraçlar bu baskıdaki dize sıralamasını göstermektedir. Ayrıca alıntılarda çeviri yazı kurallarına uymanın önemli olmadığı düşüncesiyle Türkçe abece yeğlenmiştir. 2. Betimleyici Eylemler Betimleyici (deskriptif) eylemler, asıl anlamlarını yitirerek ulaç (gerundium) eki almış eylemlerle birleşerek anlam birliği oluşturan sözcük grubudur. Bir başka ifadeyle bunlar esas eylemlerin anlamlarında değişime 4 yol açmakta- dırlar. Karmaşık bir hareketi anlatmak için bir araya gelen iki eylemden son- da bulunan çekimli eylem, zamanla sık kullanımdan ve belki de yabancı dillerin etkisiyle bir değişime uğrayarak asıl anlamını yitirip yardımcı eylem görevini üstlenmiştir (Arat 1928:1). Öte yandan esas eylem ise ulaç ekli yapı- sıyla asıl anlama sahiptir. Günümüzde özellikle yeni Uygurca (bk. Scharlipp 1984) ve Özbekçede (bk. Tulum 1997) yaygın bir biçimde görülen bu eylem- lerin asıl işlevleri esas eylemi kılınış (aktionsart) açısından betimlemektir. Atabetü’l-Hakayık’ta aşağıda tek tek ele alınacak olan sekiz adet betimleyici eylem bulunmaktadır. 2.1. bil- “bilmek”: Bil- eylemi A/U ulaç eki almış eylemlere gelerek “yapa- bilme gücü, iktidar olma, yeterlilik” anlamları kazandırmaktadır. Yardımcı eylem görevinde Orhon yazıtlarında ve eski Uygurca metinlerde körü bil- biçiminde (Gabain 1950: 249, Korkmaz 1959: 115-116) “muktedir olmak” anlamıyla görülmektedir. Bu konuda özellikle Zeynep Korkmaz’ın görüşü dikkate değerdir. O, bil- eyleminin betimleyici eylem olarak ilk kez Kutadgu Bilig’de geçtiğini (1959: 115) belirttikten sonra bunun tercih edilmesini u- Yüklə 3,45 Kb. Dostları ilə paylaş:
|