Bilig 49. sayı

bilig, Bahar / 2009, sayı 49 
 
106 
giren eylemin gerçek anlamını korumasıdır. Bu gruba ayrıca, Korkmaz’ın 
(2003: 637) “ikili birleşik fiiller” olarak gördüğü anlamca birbiriyle kaynaşmış 
eylem birleşmelerini dâhil etmek gerekir. Birbirlerini karşılıklı etkiledikleri, 
belirledikleri için bu tip eylemlere belirleyici birleşik eylemler demekteyiz. 
Eylem ikilemeleri (hendiadyon) diye de adlandırılabilecek bu tür eylemler 
şunlardır: 
[99]   baka körgil emdi uka sınayu “Şimdi anlayarak ve sınayarak [etra-
fa] iyice bak.” 
[112]  cahil yup arımaz arıgsız erür “Cahil yıkamakla temizlenmez, hep 
pis olur.” 
[118]  kereksiz sözini kömüp kizleyür “[Bilgili] gereksiz sözünü gömerek 
gizler.” 
[179]  öng arkış uzadı kopup yol tutup “Kervanın başı kalkmış ve yolu 
tutarak uzaklaşmıştır.” 
[253]  bahıllık otalap ongulmaz ig ol “Cimrilik ilaç ile iyileşmez bir has-
talıktır.” 
[262]  yıgar yimez içmez tutar berk anı “Toplar, yemez içmez ve onu sı-
kı tutar.” 
[309]  haris tirip armaz usanmaz bolur “Açgözlü, [mal] toplamaktan yo-
rulmak ve usanmak bilmez.” 
[367]  iter bolsang işni sanıp saknıp it “Bir iş yapacaksan, düşünüp taşı-
narak yap.” 
[387]  vefa köli suglup kurup yularlı “Vefa gölünün suyu çekilip kay-
nakları kurudu.” 
[448]  azu kutsuz ajun karıpmu munar “Yoksa bu kutsuz dünya ihtiyar-
layıp bunadı mı?” 
[474]  kerek kıl tap ay dost kerek kıl itip “İster bunu yeterli bul, ey dost, 
ister ekle.” 
tip ay- “demek, söylemek” belirleyici birleşik eylemi için eserde farklı kip ve 
zamanlarda kullanılmış dört örnek bulunmaktadır. 
[65]  öküş az tip aymaz pezirler tengiz “Deniz az veya çok demeden 
bunu kabul eder.” 
[129]  eşitgil biliglig negü tip ayur “Dinle bilgili adam ne söylüyor.” 
[188]  çıgaylık tip ayma tavar yoklukın “Mal yokluğuna fakirlik deme.” 

---

Merhan, Atabetü’l-Hakayık’ta Birleşik Eylemler 
 
107 
[191]  tarıglık tip aymış ajunnı resul “Resul, dünya için tarladır demiş.” 
Verilen örneklere bakıldığında belirleyici birleşik eylemlerin üç türlü olduğu 
(krş. Çağatay 1942: 37) görülecektir. Birinci türdeki yimez içmez ve  armaz 
usanmaz örnekleri birbirlerini tamamlayan yakın anlamlı eylemler olup geniş 
zamanın olumsuz çekimindedir. İkinci türdeki uka sınayu, sanıp saknıp  ve 
suglup kurup örneklerinde eylemler a/u ve p/p ulaç ekleri almışlardır. Diğer 
türdeki  yup arımaz, kömüp kizleyür, kopup uzadı, otalap ongulmaz, karıp 
munar, itip kıl, tip aymaz, tip ayur, tip ayma ve tip aymış örneklerinde birinci 
eylem p ulaç ekli iken, ikinci eylem zaman eki almıştır. Ancak ulaçlı yapıda 
veya çekimli eylem durumunda olmaları onların belirleyicilik özelliklerini 
göstermemektedir. Belirleyici eylemlerin en belirgin özelliği ise yakın anlamlı, 
anlam açısından birbirlerini tamamlayıcı veya karşılıklı etkilemeleridir. Her iki 
eylem de gerçek anlamını korumaktadır. 
4. Sonuç 
En az iki eylemin birleşmesine dayanan birleşik eylemlerden betimleyici gö-
revini üstlenen, A/U ve p ulaç ekleri alan esas eylemlere gelerek onları tarz ve 
çeşit bakımından betimleyen eylemler ile iki eylemin birbirlerini karşılıklı 
belirlediği eylemler Atabetü’l-Hakayık gibi küçük bir eserde (512 dize) bile 
dikkat çekicidir. “Muktedirlik” anlamı katan u- eylemi dışındaki yedi betimle-
yici eylem kılınış (aktionsart) açısından kısaca değerlendirildiğinde; bil- eyle-
minin yeterlilik, bir- tamamlanma, kal- ve yat- eylemleri süreklilik, kör- istek 
veya rica, tur- ve tut- ise süreklilik anlamlarını kazandırdıkları görülmektedir. 
Ayrıca bu eylemlerden dördü geçişli (bil-, bir-, kör-, tut-) ve dördü geçişsiz 
(kal-, tur-, u-, yat -) eylemdir. İkinci gruptaki eylem birleşmeleri, dört örnek-
teki tip ay- dışında onbir örnekte karşımıza çıkmaktadır. Ulaç veya zaman eki 
almış olmalarının önemli olmadığı belirleyici eylemlerde yakın anlam veya 
anlamsal bütünlük esastır. Betimleyici eylemlerde çekimli durumdaki ikinci 
eylem esas eylemi kılınış (aktionsart) açısından betimlerken, belirleyici eylem-
ler gerçek anlamlarını koruyarak birbirlerini tamamlamaktadır. 
 
Açıklamalar 
1.   Bazı görüşler için bk. Ölmez 2003, Banguoğlu 2004: 404-414, Ergin 1985: 665-
672, Gabain 1953: 1-28, Hacıeminoğlu 1991: 255-276 ve Korkmaz 2003: 606-
641. Bunlar dışında Scharlipp’in yeni Uygurcada ulaçtan sonra yardımcı eylem 
olarak kullanılan ve kendisinden önceki eylemi farklı tarzda içerik bakımından de-
ğiştiren eylemlerin işlevleri hakkındaki (Berlin 1984) başlıklı incelemesi ile 
Schönig’in, sadece Tatarcadaki birleşik eylemleri değil, birleşik eylemler hakkın-

---

bilig, Bahar / 2009, sayı 49 
 
108 
daki genel görüş ve düşünceleri de içeren (1984) çalışması bu konudaki dikkate 
değer iki önemli eserdir. 
2. Bu görüşümüz Zühal Ölmez’in (2003: 102) görüşüyle örtüşmektedir. Ayrıca 
Ercilasun Kutadgu Bilig Grameri-Fill (1984: 49-51) adlı incelemesinde Türkçedeki 
birleşik eylem meselesine değinmenin yanında yardımcı eylem ile bildirme göre-
vini üstlenen yardımcı eylemleri haklı olarak birbirinden ayırmaktadır. Ayrıca bk. 
Banguoğlu 2004: 410. 
3. “Gerçeklerin eşiği” anlamındaki  Atabetü’l-Hakayık, muhtemelen bugün Özbekis-
tan sınırlarındaki Semerkand şehrinin yakınlarında bulunan Yüknek adlı bir köy-
den olan Edib Ahmed tarafından 12. yüzyılda “türki” (473. dize) veya “kaşġari” 
(499. ve 501. dizeler) dilde kaleme alınmıştır. 512 dizeden (40 beyit ve diğerleri 
dörtlükler biçiminde) oluşan öğütler kitabıdır. Eser hakkında daha fazla bilgi için 
bk. Arat 1951: 5-39. 
4. Schönig’in (1984) deyimiyle bu, “Spezifizierung der Hauptverbveränderung” 
(esas eylemdeki değişimin belirlenmesi) veya “Phasenspezifizierung” (aşama belir-
lemesi) biçimindedir. 
5. DLTde u- “kudreti olmak, gücü yetmek” eylemi arpasız at aşumas, arkasız alp çeriğ 
sıyumas “arpasız at koşamaz, yardımcısı olmayan yiğit, asker yenemez” (I-123), arka-
sız er çeriğ  sıyumas “yardımcısı olmayan yiğit, asker yenemez” (I-128) ile taşığ 
ısrumasa öpmiş kerek “taşı ısıramayan öpmeli” (I-163) olmak üzere üç atasözünde bi-
tişik yazılmıştır. İki kayıtta ise kalıplaşmış olarak bulunmaktadır: uġança “gücün yetti-
ğince” (II 44) ve uġan Tengri “her şeye gücü yeten Tanrı (I 77).  
6. Devrin diğer eseri Kutadgu Bilig’de (5863. beyit) sernü uma- “sakinliğini koruya-
bilmek” örneğinde esas eylemden ayrı yazılmıştır. 
 
Kaynaklar ve Kısaltmalar 
Akalın, Mehmet (1988). Tarihî Türk Şiveleri. Ankara: Türk Kültürünü Araştırma Ensti-
tüsü Yay. 
           (1928) = Rachmatullin, G. R., Die Hilfsverben und Verbal-adverbien im 
Altaischen. Weimar. (= Ayrı basım:  Ungarische Jahrbücher, Band VIII, 
Heft ¼) 
           (1951). Atebetü’l-Hakayık. İstanbul: TDK Yay. 
           (1979). Kutadgu Bilig III. İndeks. Haz. Kemal Eraslan, Osman Fikri Sertkaya 
ve Nuri Yüce. İstanbul: Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü Yay. 
Banguoğlu, Tahsin (1938). Altosmanische Sprachstudien zu Süheyl-ü Nevbahar. 
Breslau: Pries Verlag. 
           (2004). Türkçenin Grameri. 7. Baskı. Ankara: TDK Yay. (1. Baskı 1959). 

---