Bir görünüm sağlanmıştır

EFRASÎYABİLER¹⁹⁸

EFSUN¹⁹⁹

EFTAHİYYE

Ca'fer es-Sâdık'tan sonra imametin oğlu Abdullah el-Eftah'a (ö. 149/766) intikal ettiğini kabul eden ve reisleri Ammâr b. Musa'ya nisbetle Ammâriyye diye de anılan Şiî grup.²⁰⁰

EFTASÎLER

Batı Endülüs'te 1022-1095 yılları arasında hüküm süren Berberi hanedanı.

Eftasîler Devleti'nin kurulduğu es-Sağ-rü'l-ednâ, Endülüs'ün bat kesiminde Vâ-diiâne'yi (Guadiana) ve bugünkü Porte­kiz'in büyük bir kısmını içine alıyordu ve merkezî idare adına Endülüs Emevî Hü­kümdarı II. Hakem'in azatlılarından Sâ-bür es-Saklebî tarafından idare ediliyor­du. Ancak V. (XI.) yüzyıl başlarında Endü­lüs Emevî Devleti'nin zayıflamasına pa­ralel olarak muhtelif şehir ve bölgeler­deki mahallî hanedanlar bağımsızlıkla­rını ilân ettiler. Sâbûr da Batalyevs (Ba-dajoz) merkez olmak üzere es-Sağrü'l-ednâ'da bağımsız olarak hüküm sürme­ye başladı (403/1012-13). İyi bir asker olmakla beraber idarî işlerden pek an­lamayan Sâbûr bu işleri, kendisine vezir tayin ettiği zeki, bilgili ve uzak görüşlü bir kişi olan Abdullah b. Muhammed'e (İbnü'l-Eftas) bıraktı. Vezir Abdullah, Kur-tuba'ya (Cordoba) yakın Fahsülbellût'ta oturan Berberi asıllı mütevazi bir aileye mensuptu. Ancak toplum içinde itibarlı bir mevki edinebilmek maksadıyla Ab­dullah ve ailesinin öteki fertleri, Tücîb adlı Arap kabilesine mensup olduklarını söylüyorlardı.

Sâbûr es-Saklebî 413 (1022) yılında ölünce İbnü'l-Eftas kendisini hükümdar ilân etti ve Mansûr lakabını aldı. Böyle­ce Endülüs'ün batısında merkezi Batal­yevs olan Eftasîler hanedanı kurulmuş Oldu (413/1022).

Abdullah el-Mansûr'un ilk yılları hu­zur içinde geçmiş olmakla beraber, tnü-lûkü't-tavâifin en güçlülerinden olan Abbâdîler'in öteki komşuları aleyhine genişleme gayreti içine girmeleri ve Ef­tasî topraklarına da göz dikmeleri çok geçmeden Eftasîler'i Abbâdîler'le karşı karşıya getirdi. 421'de (1030) Abbâdîler Bâce'de (Beja) Eftasîler'i ağır bir yenilgi­ye uğrattılar. Dört yıl sonra Eftasîler. hı-ristiyanların da desteğini sağlayarak Ab-bâdî ordusunu mağlûp ettiler. Abbâdî askerlerinin bir kısmı Eftasîler, geri ka­lanı da hıristiyan kuvvetlerince imha edil­di. Bu savaş sonrasında Abbâdfler'in Gır­nata ve Mâieka'daki (Malağa) Berberî hâ-nedanlanyla mücadeleye girmeleri Efta­sîler'e rahat bir nefes aldırdı. Fakat çok geçmeden Sâbûr'un Üşbûne'de (Lizbon) yaşayan iki oğlu Abdülmelik ve Abdülazîz, tahtın aslında kendilerine ait olduğunu ileri sürerek Abdullah el-Mansûra karşı ayaklandılar ve istiklâllerini İlân ettiler. Bununla beraber özellikle Abdülmelik iyi bir İdareci olmadığından şehirde huzur kalmadı. Halkın Abdülmelik'in kötü ida­resinden kurtulmak için Abdullah el-Man-sûr'a başvurması üzerine gönderilen Ef-tasî kuvvetleri halkın da desteğiyle ko­layca şehre girdiler. Kendisi ve ailesi için eman alan Abdülmelik, o sırada Endü­lüs'ün en huzurlu şehri olan Cehverîler'in merkezi Kurtuba'ya gidip yerleşti.

Abdullah el-Mansûr 437'de (1045) ölünce yerine oğlu Muhammed geçti. Muzaffer lakabını alan Muhammed iyi bir asker ve aynı zamanda âlimdi. İdare ve savunma hususlarında babasının si­yasetini devam ettirdi. Bu çerçevede Ab-bâdîler'e karşı çok dikkatli hareket edi­yordu. Nitekim Abbâdîler'in hâkimiyet sahalannı genişletmek gayesiyle yeni­den Eftasî topraklarına saldırmaları üze­rine 439 (1047) yılında Eftasî ve Abbâdî kuvvetleri bir defa daha karşı karşıya geldiler; savaş Eftasîler'in galibiyetiyle sonuçlandı. Ancak Abbâdîler daha son­raki yıllarda bazı önemli Eftasî kale ve şehirlerini ele geçirerek Muhammed el-Muzaffer'i Batalyevs'e sıkıştırdılar. Ef-tasî-Abbâdî mücadelesinin yalnız bu iki devlete değil, her geçen gün bu tür mü­cadelelerle biraz daha zayıflayan bütün Endülüs müslümanlarına zarar verdiği­ni ve bu durumdan asıl faydalanacak olanların hıristiyan krallıkları olduğunu gayet iyi bilen Kurtuba'daki Cehverîler, taraflar arasında barış sağlanması için yeniden harekete geçtiler ve bu defa ba­şarılı oldular.

Tuleytula'daki (Toledo) Zünnûnîler'in Eftasî topraklarına doğru genişleme ar­zuları, bu defa Eftasî-Zünnûnî mücade­lesine sebep oldu. Kaynaklarda hakkın­da fazla bilgi bulunmayan bu mücadele sürerken durumu yakından takip eden Kastilya Kralı Ferdinand (Fernando), ku­zeyden Eftasî topraklarına saldırarak bazı şehirleri işgal etti; ayrıca Muham­med el-Muzaffer'den yıllık vergi ödeme­sini istedi. Muhammed bunu reddedin­ce Kastilya kralı daha güçlü bir ordu ile Eftasîler için stratejik Öneme sahip Şen-terîn (Santarem) şehrini kuşattı. Hıristi­yan ordusu karşısında yeterli güce sahip olmayan Muhammed el-Muzaffer barış isteyip yıllık 5000 dinar ödemeyi kabul etmek zorunda kaldı. Ancak Endülüs'ü müslümanlardan kurtarmak isteyen Kas­tilya Krallığı, çok geçmeden yapılan ant­laşmayı bozarak 456'da (1064) oldukça büyük ve mâmur bir şehir olan Kulum-riye'yi (Coimbra) kuşatıp ele geçirdi.

Muhammed el-Muzaffer 460 (1068) yılında Öldü. Yerine Mansûr lakabıyla oğ­lu Yahya geçti. Fakat Yahya daha İşin başında kardeşi Ömer'in muhalefetiyle karşılaştı. Yahya'nın aniden ölümü üze­rine taht Mütevekkil lakabını alan Ömer'e kaldı. 472'de (1079) Tuleytulalılar, kötü bir idareci olan emîrleri Kadir-Bİllâh'ı şehri terketmek zorunda bıraktılar. Ay­rıca muhtemel bir karışıklığın önüne geç­mek için Ömer el-Mütevekkil'i Tuleytu-la'ya davet ettiler. Ancak Kadir- Billâh'ın şehre dönmesi üzerine Ömer on ay son­ra Batalyevs'ten ayrıldı.

Daha önce Lamigo, Bizeu ve Kulumri-ye'nin düşmesi, Eftasîler dışındaki mülûkü't-tavâifçe pek umursanmamıştı; aslında onların kendi aralarında giriştik­leri nüfuz ve çıkar mücadeleleri sebe­biyle adı geçen şehirlerin hıristiyanlarca istilâ edilmesinin önemini anlamalarına da İmkân yoktu. Bundan cesaret alan Kastilya Kralı VI. Alfonso, Endülüs müs-lümanlarının geleceği bakımından haya­tî öneme sahip Tuleytula şehrini işgal için harekete geçti. Kâdir-Billâh'ın yardım çağrılarına sadece Eftasî emîri katıldı. Ancak Eftasî yardımı sonucu değiştirme­di ve şehir Kastilyalılar'ın eline geçti. Tu-leytula'nın İstilâsı, hıristiyanlara Endü­lüs'ün öteki şehirlerini de ele geçirme ümit ve cesaretini verdi. Nitekim VI. Al­fonso. Tuleytula'nın ardından mal ve top­rak istemek suretiyle Eftasîler'i yeniden sıkıştırmaya başladı. Hıristiyanların asıl gayesinin bütün Endülüs'ü ele geçirmek olduğunu ancak bu merhalede idrak edebilen Ömer el-Mütevekkit, Alfonsoya son derece sert ifadelerle dolu bir mektup göndererek bütün isteklerini reddetti. Muhtemel bir hıristiyan hücumuna kar­şı Endülüs müslümanlarının birleşerek ortak bir güç oluşturmalarını sağlamak için de meşhur fakih Ebü'l-Velîd el-Bâ-cfyi Endülüs'ün belli başlı merkezlerine gönderdi. Ancak herhangi bir sonuç ala­madı. Alfonso bu sırada Abbâdîler'i de sıkıştırmaya başladı. Bu durumda gerek Eftasîler gerekse Abbâdîler diğer mülû-kü't-tavâif ile anlaşarak hıristiyan teh­didine karşı Murâbıtlar'dan yardım is­tediler.

Murâbıtlar önce sırf yardım ve cihad gayesiyle gelerek Eftasî topraklarında Zellâka'da kazandıktan büyük zaferle hıristiyan tehlikesini bertaraf ettilerse de daha sonra mülûkü't-tavâife son ve­rerek Endülüs'ü kendi hâkimiyetleri al­tına alma yoluna gittiler. Sırasıyla Gır­nata, Meriye (Almeria), Belensiye ve İşbî-liye'yi (Sevilla) ilhak ettikten sonra Efta­sî topraklarına girdiler. Ömer el-Müte-vekkil Murâbıtlar'a karşı Alfonso'dan yar­dım istedi: karşılığında da Üşbûne ve Şentemeriye el-Garb (Santa Mana de Al-garve} şehirlerini vermeyi teklif etti. Ömer el-Mütevekkil'in bu davranışına kızan Ba-talyevs halkı Murâbıtlar'a haber gönde­rerek şehre hâkim olmalarını İstediler. Murâbıt kuvvetleri Ömer el-Mütevek­kil'in mukavemetine rağmen şehre gir­meyi başardı. Ömer el-Mütevekkil ve iki oğlu yakalanarak idam edildi. Diğer oğ­lu, ailesi ve adamlarıyla birlikte Kastilya Krallığfna sığındı ve bir süre sonra da Hıristiyanlığı kabul etti. Böylece Eftasî­ler hanedanı yıkılmış oldu (487/1094 ve­ya 488/ 1095).

Eftasî emîrleri, karşılaştıkları birçok iç ve dış probleme rağmen ilmî ve ede­bî faaliyetleri ihmal etmediler. Özellikle Muhammed el-Muzaffer ve Ömer el-Mü­tevekkil dönemlerinde Batalyevs en meş­hur şair ve ediplerin durağı oldu. Bun­ların başında ünlü şair İbn Abdûn ile Ebû Bekir, Ebü Muhammed ve Ebü'l-Hasan adlı üç kardeş gelir. Bizzat Muhammed el-Muzaffer de asnnın önde gelen edip ve şairlerinden olup çeşitli konuları ihti­va eden el-Muzaîierî adlı elli ciltlik bir

eseri olduğu rivayet edilir (E/2 |İng.|, ı, 242). Ayrıca Endülüs'ün en meşhur fa-kihlerinden olan Ebü'l-Velîd el-Bâcî de Eftasîler döneminde yetişmiştir.

Bibliyografya:

Feth b. Hâkân el-Kaysî. Katâidü'l-Cikyân, Kahire 1283, s. 36, 41; İbn Bessâm eş-Şenterînî, ez-Zahtre ft mehâsini ehli'i-Cezire, Kahi­re 1365/1945, l/l, s. 361-365; Dabbî. Buğye-tul-müttemis, s. 31; İbnû'1-Esîr, el-Kâmil, Ka­hire 1348, VIII, 138, 141; Abdülvâhid el-Merrâ-küşî, ei-Muccib fî telhîşi ahbâri düueli'l-Mağ-tib inşr. M Saîd el-Uryân — Muhammed el-Arabî), Dârülbeyzâ 1978, s. 111 vd.; İbn İzârî, el-Beyânut-mağrib, III, 211-213, 234-235, 236 237; a.e. (Kettânî), İM, 236-237; İbnü'1-Hatîb. A'mâlü'l-a'lâm (nşr. E. Levi-Provençal), Bey­rut 1956, s. 183-184; İbnü'l-Kerdebûs. et-TA-nhu'l-Endelüs (nşr. Ahmed Muhtar el-Abbâ-dî). Madrid 1971, s. 67, 83 vd.; el-Hulelü'l-meu-şiyye fî zikrİ't-ahbâri'l-Merrâküşiyye, Tunus 1329, s. 20-22; Prieto y Vives. Los Reyes de Taifas, Madrid 1926, s. 64-68; M. Abdullah İnan. Düuelut-tauâ'if, Kahire 1969, s. 81 vd.; An-war G. Chejne, Müslim Spain, Minneapolis 1974, s. 63-64; Bosworth, İslâm Devletleri Tarihi, s. 20; Ahmed Bedr, Tarîhu'l-Endelüs, Dımaşk 1983, s. 74 vd.; R. Dozy. Histoire des Musul-mans d'Espana, Madrid 1984, I. bl.; D. Was-serstein. The Rise and Fail of the Party Kings, Princeton 1985, s. 84-85; A. R. Nykl. "Die Af-tasiden von Badojoz", IsL, XXVI (1942), s. 16-48; Hady Roger idris, "Les Aftasides", ai-An-dalus, XXX, Madrid 1965, s. 277-290; M. Se-ligsohn. "Eftasiler", İA, İV, 193-194; E. LĞvi-Provençal, "Aftasids", El2 (İng.l, I, 242; Erdo­ğan Merçİl. "Abdullah b. Eftas", DİA, 1, 101.