Bir millətik, iki dövlət Eyni arzu, eyni niyyət

Azərbaycan – Türkiyə münasibətləri II beynəlxalq elmi konfransının materialları 

384 

 

sermayedarları  gerçi  Türkiye  ve  İran’ı  parçalamak  istemiyorlardı.  Onların  siyasetleri  de  Türkiye  ve  İran’ı 

iktisaden  ele  geçirmek  ve  Genç  Türk  idaresi  perdesi  arkasında  Şark  milletlerini  sağmak  ve  yemek  idi. 

Muharebe  Almanya’nın  mağlubiyeti  ve  İngilizlerin  satvetinin  *ezici  güç+  kuvvetlenmesi  ile  neticelendi.  Bu 

netice üzerine İngiliz donanması İstanbul’a el attı. Boğazları tuttu. İngiliz istila kuvvetleri Arabistan ve Irak’ı, 

Fransız ordusu Suriye’yi işgal ettiler. Yunan ordusu İzmir ile Anadolu’nun mühim bir kısmını ele geçirdi. Bundan 

başka Fransızlar ve İtalyanlar, Cenubi Anadolu’yu işgal ettiler. Suriye’de Irak’ta, Arabistan’da hür ve müstakil 

devletler vücuda getirmek perdesi altında Türkiye’yi parçaladılar.”

1

  

 Radek’in  ardından  yine  Üçüncü  Enternasyonal’in  İcra  Komitesi  adına  söz  alan  Pavloviç’in  şu  ifadeleri 

dikkat  çekmiştir.  “Hükümranlık  zenginlerin,  mülk  sahiplerinin  ve  muhtekirlerin*vurguncu+  elinde  kalacaksa, 

hayat bulmuş yeni bir Türkiye’nin vücuda gelmesinde ne fayda olur? İşte bundan az evvel geçmişin örnekleri: 

Enver’in  Türkiye’deki  harp  siyaseti,  Gürcistan  gibi,  Ermenistan  gibi  burjuva  hükümetleri  benim  ortaya 

koyduğum kaidenin doğruluğunu gösteren yeni bir delildir. İfadelerine devam eden Pavloviç, şöyle demiştir: 

“Enver  Paşa  Türkiye’si,  Almanya’nın  o  Vilhelm’i  ile  ittifak  bağladı  ki,  bütün  Garp  devletlerinin  Şark  ile 

muharebe  etmek  için  birleşmeleri  lâzım  olduğunu  dünyaya  anlattı.  Osmanlı  vekillerinin  Litovsk 

Konferansındaki  muameleleri  nefrete  layıktır.  Lakin  Türkiye  milliyetçileri  bu  muahede  ile  de  doymadılar. 

Türkiye,  Kars,  Ardahan'ı  ve  Batum'u  işgal  etti.  Daha  ileri  giderek  Ahalsik  ve  Aleksandrapol’ü  de  aldılar. 

Gürcistan  Almanya’nın  işe  karışması  ile  kurtuldu.  Ondan  sonra  Osmanlılar  Azerbaycan  üzerine  saldırdılar. 

Bakü’ye  girdiler.  Osmanlıların  Bakü’deki  iki  buçuk  aylık  saltanatları,  çok  musibetler  çekmiş  olan  bu  şehrin 

tarihinde en karanlık sayfadır. Bu şehir ki, Kafkas’ta proletaryanın tabyasıdır.

2

  

Daha  sonra  Azerbaycanlı  Mehmet  Emin  Vehbi  Efendi,  Fas-Tunus-Cezyir-Trablusgarp  delegesi  Enver 

Paşa’nın yoldaşlar diye başlayan yazılı konuşmasını okumuştur.

3

 Konuşmanın bir bölümünde şu ifadelere yer 

verilmiştir:  “Bu kurultay, mazlumları  müdafaa  için  kanını  döken  Kızıl Ordu’ya  ve Türk mücahitlerine  yeni  bir 

kuvvet verecektir. Bu muharebenin bizim zaferimizle, yani hakkın zaferiyle bitmesine çalışacaktır. Bizi Üçüncü 

Enternasyonale yaklaştıran sebep, yaptığımız şimdiki muharebede kendimize yardım ve arka bulmak arzusu 

değildir. Siyasî, içtimaî akidelerimizin esasta birbirine yakın bulunması da sanırım ki, mühim bir sebeptir. Biz 

inkılâpçı  kuvvetimizi  daima  halktan  da  mağdur  ve  yoksul  kısmı  olan  köylüden  alıyorduk.  Eğer  bizim  çokça 

fabrikalarımız ve işçilerimiz olsaydı, önce onları yâd ederdim. Köylüler bizim inkılâpçılarla birlikte idiler. Şimdi 

de böyledir.”

4

 

“Yoldaşlar!  Biz  halkın  arzusuna  riayet  ettiğimiz  için  mukadderatının  kendi  eline  verilmesi  taraftarıyız. 

Onlar  ki,  bizim  ile  yaşamak  istemiyorlar,  biz  kendi  mukadderatlarını  kendilerine  bırakmak  istiyoruz,  milliyet 

meselesinde bizim düşüncemiz budur. Biz muharebe aleyhindeyiz. İktidar ve ihtiras için insanların birbirlerini 

boğmalarına  aleyhtarız.  Daima  sulhu  vücuda  yetirmek  için  Üçüncü  Enternasyonal  ile  birlikte  yürüyoruz.  Ve 

ancak  bunun  içindir  ki,  bütün  mâniaları*engelleri+  aşarak  kanlı  muharebeye  şimdiye  kadar  devam  ettik  ve 

edeceğiz.  Biz  çalışan  sınıfın  bahtiyarlığını  istiyoruz.  İster  yerli,  ister  yabancı  olsun,  başkalarının  kazancından 

hile ile, zor ile istifade etmenin ve edenlerin aleyhindeyiz. Onlara karşı pervasız ve merhametsiz davranmalıdır. 

Biz halkımızın sanatını ve çiftliğini büyük hesap ile ileri götürüp işin semerelerinden herkesin faydalanmasını 

istiyoruz.  Yoldaşlar!  Hürriyet  ve  bahtiyarlık  denen  şeyleri  ancak  iz’anlı  ve  İrfanlı  milletin  elde  edeceği 

kanaatindeyiz. Çalışma ile birlikte hakikî hürriyeti temin edecek esaslı bilgi ve maarif nuru ile memleketimizin 

aydınlanmasını  istiyoruz.  Bu  maksatla  erkek  ile  kadın  arasında  fark  koymuyoruz.  İçtimaî  siyasete  dair 

düşüncemiz budur.” Enver Paşa, ayrıca emperyalistlerin ve kapitalistlerin dişlerinin kırılacağına dair Kurultayın 

tam  bir  inanca  sahip  olduğunu  belirtmiş,  bunlara  karşı  açılan  savaşın  belki  uzun  süreceğini,  ancak  zaferin 

kendilerinin olacağını ifade ederek sözlerini sonlandırmıştır.

5

 

                                            

1

Cebesoy, a.g.e., s. 19-20. 

2

Cebesoy, a.g.e., s. 20.  

3

Kurultay’da  Enver  Paşa’nın  hazırladığı  nutkunu  okumasına  reaksiyon  gösterildiğinden  Kurultay  Başkanı  Zinoviev  metni  Mehmet 

Emin Efendiye okutmuştur. Bu konu ile ilgili ayrıntı için Bk. Şevket Süreyya Aydemir, Makedonya’dan Orta Asya’ya Enver Paşa 1914-

1922, Cilt: 3, Remzi Kitabevi, İstanbul 1972, s. 574-575; Avcıoğlu, a.g.e., s. 510. 

4

Türkkaya  Ataöv,  “1-7  Eylül  1920 Doğu  Halkları  Birinci  Kongresinde  (Bakü)Enver  Paşanın  Konuşma  Metni  ve  Bununla  İlgili  Kongre 

Kararı”, Ankara Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi Dergisi, Cilt: 29, Sayı: 1, Yıl: 1974, s. 50; Cebesoy, a.g.e., s. 23; Avcıoğlu, a.g.e., s. 

513-514.   

5

Cebesoy, a.g.e., s. 23-24; Ataöv, a.g.m., s. 50; Avcıoğlu, a.g.e., s. 514.   

---