Bir millətik, iki dövlət Eyni arzu, eyni niyyət

Azərbaycan – Türkiyə münasibətləri II beynəlxalq elmi konfransının materialları 

388 

 

OSMANLI MİNİATÜR MƏKTƏBİ VƏ AZƏRBAYCANLI RƏSSAM ŞAH QULU 

OTTOMAN MİNİATURE SCHOOL AND AZERBAİJANİ ARTİST SHAH GULU 

Dos. Dr. Günay Qafarova 

Azərbaycan Turizm və Menecment Universiteti 

Xülasə  

Təbriz miniatür  məktəbiincəsənət və mədəniyyət tarixinə yalnız öz adını qızıl hərflərlə yazmayıb, onun 

tərbiyyə  etdiyi  rəssam  və  sənətkərlar  digər  ölkələrində  miniatür  rəssamlıq  məktəblərinin  inkişafına  öz 

töhfələrini vermişmişdir.Osmanlı sarayının İ Süleymanın dövrndə üzün illər nəqqaş və baş nəqqaş olmuş Şah 

Qulu  belə  rəssamlardan  biridir.  Onun  əsərləri  dünya  muzeylərinin  incilərindən  sayılır  və  yaradıcılığı  daimə 

diqqət mərkəzindədi. 

Açar sözlər: miniatür, rəssam, Şah Qulu, osmanlı miniatür məktəbi, saz üslubu, təbriz miniatür məktəbi. 

Abstrakt 

Tabriz did not only write his name in golden letters in the history of art and culture, but his artists and 

artists contributed to the development of miniature painting schools in other countries. Shah Gulu, one of 

the  most  prominent  and  influential  figures  in  the  Ottoman  palace,  is  one  of  such  artists.  His  works  are 

considered to be the pearls of world museums and his work has always been in focus. 

Key word: miniatur, paintinq, Shah Qulu, Ottoman miniatur shool,Tebriz miniature school. 

Təbriz  miniatür  məktəbi  dünya  incəsənət  tarixində  özünə  məxsus  iz  qoyub.  Bu  məktəbin  parlaq 

nümayəndələri  –  Sultan  Məhəmməd,  Ağa  Mirak,  Mir  Seid  Əli,  Mir  Müsəvvir  və  sairələrinin  adı  incəsənət 

tarixinə qızıl həriflərlə yazılıb. Onların yaratdığı sənət nümunələri dünya muzeylərinin ən qiymətli incilərindən 

sayılır. Onlar öz rəsmləri ilə Nizaminin, Sədinin, Firdousinin ədəbi əsərlərinə əbədilik gətirdilər. Onları dünya 

ədəbiyyat tarixinə tanıtdilar və avropa ədəbiyyatçılarını Şərq ədəbiyyatının gücünə, cəzibəsinə  və dərinliyinə, 

fəlsəfəsinə  məftun  elədilər. Əsrlər  keçdikcə  bu rəssamların  işlərinə maraq  itmir,  əksinə  artır,  onlar  yenidən 

araşdırılır, yeni məlumatlar  üzə çıxır. Təbtiz məktəbinin bədii gücü və uzağ görənliyi ö qədər yüksək olub ki, 

onlar özlərindən sonra gələn miniatür məktəblərədə təsir ediblər. Onun pik nöqtəsi 15-16 əsrləri əhatə etsə 

belə, sonra yaranan Qəzvin, İsfağan, Moğol və Osmanlı rəsm məktəblərinin yaranmasında və inkişafında öz 

əksini tapmısdı.  

Səfəvi dövlətinin zəiflədiyi bir dövrdə, sənətə və adamlara diqqət azaldığı bir zamanda usta rəssamların 

böyük bir hissəsi diğər saraylara üz tutmalı oldular. Qeyd etmək lazımdır ki, onların taleyi müxtəlif oldu. Kim 

uğurlu bədii axtarışlarını davam etdirdi, kim isə yeni yerdə özünü tapa bilməyib tarixi axarlarda özünü kayb 

etdi.  

Məlum  tarixi faktdır ki, Osmanlı fatehləri Təbriz ustalarının sənətini bəyənmiş və müxtəlif yollarla onları 

öz  saraylarına  dəvət  etmişlər.  Türk  tarixində  bəzi  belə  rəssamların  adı  qorunub  saxlanılıb.  Bir  müddət 

İstanbulda yaşamış  Şah-Qulu  I  Süleyman  tərəfindən  saraya  dəvət  olunur  və    о, 29 saray rəssamının başçısı 

təyin edilir (3, səh. 99) 

Bəzi  alimlər  onu  Şahqulu  Bağdadı  kimi,  yəni    Bağdadda  doğulmuş  rəssam  kimi  qələmə  verirlər.  O,bir 

müddət Təbtizdə, sonralar Amasiyada və İstanbulda yaşamışdır. Təxminən 1520-ci ilin dekabrı ilə 1521-ci ilin 

yanvarı arasında Rəssamların Hökmdar Cəmiyyətinə qəbul olunmuşdur. (3, səh.92) 

Lakin azərbaycan tarixçisi B.Dədəyev rəssamın ədəbi irsini araşdıraraq maraqlı məlumatlar əldə etmişdir. 

“Əslən Təbrizli olaraq bilinən Şahqulu (sadəcə bir yerdə 1546-cı il arxiv sənədində onu "Şahqulu Bağdadi" kimi  

təqdim edirlər) haqqında sözsüz ki, ilk məlumatların alındığı yer Osmanlı mənbələridir. Osmanlı təzkirəçiləri 

onu daha çox "Pənahi" kimi bir şair olaraq qələmə versələr də, eyni zamanda Təbrizdən gələn azərbaycanlı 

nəqqaşlardan biri kimi də təqdim edirlər. Bu mənbələrdən birində Pənahi ləqəbli nəqqaş Şahqulunun Sultan II 

Bəyazidin  (1481-1512)  hakimiyyətinin  son  illərində  oğlu  şahzadə  Əhmədin  bəylərbəyi  olduğu  Amasiya 

şəhərinə Təbrizdən gəldiyi qeyd edilir . Bəzi tədqiqatçılar da sadəcə Aşiq Çələbidə "Sultan Bəyazidi mərhum 

zamanında  diyari  əcəmdən  Təbrizdən  gəlüp  Sultan  Əhmədi  mərhum  şahzadə  ikən  Amasiyada  asitanəsinə 

---

Azərbaycan – Türkiyə münasibətləri II beynəlxalq elmi konfransının materialları 

389 

 

gəlüp Sultan Səlimi mərhumun cülüsündan İstanbula gəlüp Sultan Süleyman mərhum dövründə nəqqaşbaşı 

olmışdı"  şəklində keçən bu məlumatı öz əsərlərində istifadə edərək səhfən Şahqulunun məhz 1514-cü ildən 

əvvəl Osmanlı dövlətinə getdiyini qeyd etmişlər. Lakin yuxarıda adları qeyd olunan bir neçə mötəbər Osmanlı 

arxiv sənədində Şahqulunun Sultan Səlim tərəfindən 1514-cü ildə baş verən "Çaldıran" döyüşündən sonra çox 

sayda azərbaycanlı elm və sənət xadimi ilə birlikdə İstanbula aparıldığı açıq bir şəkildə yazılmaqdadır.”(1,səh 

56-57) 

Bununla  yanaşı  azərbaycanlı  tarixçi  rəssamın  bioqrafiyasına  dair  maraqlı  faktlar  üzə  çıxarır  və  Ustadın 

həyat salnaməsini dahada zənginləşdirir. Alim yazır, “... 1526-cı ilin əvvəlində tutulmuş "əhl-i hirəf"in növbəti 

maaş dəftərində isə onun adı nəqqaşlara məxsus göstərilən siyahının başında gündəlik qazancı 22 axça olaraq 

göstərilir  və  adının  qabağında  "Təbrizdən  sürgün  gəlib  Amasiyada  cihət  buyrulub  İstanbul  xassə  xərcinə 

həvalə olunmuş..."  cümləsi yazılmışdır. Buradan bir daha aydın olur ki, Şahqulu məhz Çaldıran döyüşündən 

sonra sürgün edilərək Osmanlı dövlətinə aparılıb. Onun daha əvvəlki tarixdə şahzadə Əhmədin Amasiyadaki 

sarayına  işə  alınması  məlumatı  isə  həqiqətə  uyğun  deyildir.  Şahqulunun  adı  keçən  son  arxiv  sənədi  isə  15 

mart-12  iyun 1546-cı  ilə  aiddir.  Bu  əhli hiref dəftərində  keçən  məlumatlara  görə,  o  gündəlik 25  axça maaş 

alaraq "sərbölük", yəni naqqaşların başçısı vəzifəsindədir. Bundan əlavə əlimizdə olan "bayramlarda Sultana 

verilən hədiyyələr və sultandan sənətkarlara paylanan ənamlarla" bağlı tarixsiz üç arxiv sənədində də Nəqqaş 

Şahqulunun  adına rast  gəlinir.  Burada Sultan  Süleymana  iki  dəfə hədiyyə  verən  sənətkara,  iki  min  axça pul 

mükafatı və bir də "bənəkli kaftan" (xələt) hədiyyə edilmişdir . Lakin, bu sənədlərdə onun vəzifəsi baş nəqqaş 

olaraq yox, sadəcə nəqqaş kimi göstərilir. Belə olduğu təqdirdə güman etmək olar ki, ard arda yazılmış bu üç 

sənədin tarixi 1546-cı ildən əvvəl olmalıdır.(1,səh.57) 

Bu  maraqlı  və  geniş  kütləyə  bəlli  olmayan  faktlar  Şah  Qulunun  saraydakı  nüfuzunu  və  hörmətini  əks 

etdirir.  Bu  insanın  istedadının  çox  şəhəli  olduğunu  bir  daha  sübuta  yetirir.  Xüsusi  vurğulamaq  lazımdır  ki, 

rəssamın yaradıcılığını araşdıran və onun əsərlərini üzə çıxaran Avropa, rus və azərbaycanlı alimlər yuxarıda 

qeyd  etdimiz kimi, onun  ədəbiyyatla, şer yazmaqla bağlı heç bir məlumat vermirlər. Onların arasında Grey, 

Robinson,  Şükin,  Martin,  Puqacenkova,  Ərafi,  Nazarlı,Şukurovun,  Qaziyevın,  K.Kərimovun,  C.Həsənzadənin 

adlarını  xüsusi  vurgulamaq  olar.  Adı  çəkilən  alimlər  ustadın  yaradıcılığına  yüksək  qiymət  vermişlər  və  onun 

istedadlı bir rəssam olduğunu vurğulamışlar.  

Onun  türk  və  fars  dillərində  yazdığı  şerləri  insanı  valeh  edir.  Təəsüf  hissi  ilə  demək  lazımdır  ki,  belə 

əsərlər çox az sayda bizim dövrümüzə qədər gəlib catmışdır. 

K.Kərimov  öz  məşhur  “Soltan  Məhəmməd  və  onun  məktəbi”  adlı  əsərində marağlı  bir  faktı  qeyd  edir. 

“...Şahqulunun türk miniatür sənətinin inkişafındakı böyük rolunu etiraf edən türk sənətşünasları ( C.Yetkin, 

A.Sujeyl və b.)belə qeyd edirlər ki, “Bizim rəssamlarımız fateh dövrünə qədər Səlcuq, burssa məktəblərinin, 

hətta    Qərb  sənətkərlarının  sənətindən  ilhamlandılarsa,  Şahqulu  bu  işə  başçılıq  edəndən  bir  müddət  sonra 

onlar İran sənətinin (Təbriz məktəbi nəzərdə tutulur-K.K) təsiri altına düşdülər.” (2, səh.62.) 

Mustafa Alinin “Rəssamların bioqrafiyası” adlı əsərində Şahqulunun Təbrizdə  usta Ağa Mirəyin yanında 

təhsil alması, onun həmkarları ilə münaqişəyə gətirib çıxardığı pis xasiyyəti olması da qeyd olunur. (3,səh.94)  

Adı çəkilən müəllif həmçini yazır ki, Şahqulu Pənahini ustad kimi yüksək dəyərlənirir  və qiymətləndirir, 

lakin bir şəxs olaraq ona hörmət etmir. Buda yuxarıda deyilən pis xasiyyətin nəticəsidir. Bir faktda göstərilir ki, 

Osmanlı baş şahnaməçisi olan başqa bir azərbaycanlı şair Fətullah Arifi  ilə münasibətlərinin yaxşı olmadığı da 

bildirilir 

(1,səh 57.)  

O,  1526-cı  ildə  yüksək  vəzifəyə  gəlmiş,  1545-ci  ildə  başçı  olmuş  və  sultandan  hədiyyə  almağa  az  bir 

müddət qalarkən vəfat etməsi haqda 1555-1556-cı il sənədlərində xatırlanmışdır. (3, səh.96) 

Onun  sənəti  fatehi  o  qədər  valeh  edir  ki,  o  ona  hər  cür  qayğı,  sayqı  və  hörmət  göstərir.    Şah  Quluya  

хцсуси емалатхана ayrılır, эцнцня 100 аспр верир вя I Süleyman özü тез-тез onun emalatxanasının qonağı 

olurdu.  

Uzun  müddət  sarayda  işlədiyinə  görə  və  xüsusi  himayə  gördüyünə  görə  onunla  bağlı    kifayət  qədər 

material  hazırkı  zamana  qədər  gəlib  чатmışdı.  Bu  materiallara  əsaslanaraq  deyə  bilərik  ki,    rəssam  əsasən 

---