Biz öz məqsədlərinə nail olmaq üçün heç bir vasitədən çəkinməyən
Yüklə 2,62 Mb. Pdf görüntüsü
|
BAKI. MART 1918-ci il. AZƏRBAYCAN QIRĞINLARI SƏNƏDLƏRDƏ 160
uşaqlarımla yaşayırdım. Mənim evimlə yanaşı anam Xanı İmam Əli qı- zının evi var idi, və o, burada oğlu Hacı Baba Kəlbalı oğlu ilə yaşayırdı. Mən anamın evində hay-küy eşitdim və evimin damından anamın həyə- tinə boylanarkən orada silahlı erməniləri gördüm. Onlar anamın və qar- daşımın üzərinə atıldılar və hər ikisini öldürdülər. Oradaca adlarını bil- mədiyim başqa müsəlmanları da qətlə yetirdilər. Ermənilər məni damda görəndə mənə tərəf atəş açdılar. Mən dərhal aşağı düşdüm və ermənilə- rin məni və arvadımı öldürəcəyini bildiyimdən, arvadım və üç uşağım- la küçəyə qaçdıq. Küçədə ermənilər bizə atəş açdılar, arvadımı və üçyaşlı uşağımı öldürdülər. Ermənilər anamın evindən bütün əşyaları çıxardılar, onların siyahısı- nı sizə təqdim edirəm və işə əlavə etməyinizi xahiş edirəm. Oxundu. İmza. Rəcəb Kəlbalı oğlu. Komissiya üzvləri: А.Kluge, M.Təkinski (imzalar). AR Pİİ SSA, f. 277, s. 2, iş 13, v. 62.
Əli Bala Dadaş oğlu, 24 yaşım var, Bakı şəhər sakini, 3-cü Parallelna- ya küçəsi, 96 №-li şəxsi evimdə yaşayıram. Müsəlmanam, savadlıyam. 1918-ci ilin qanlı mart hadisələrinin ikinci günü, yəni mart ayının 19-da səhər tezdən silahlı ermənilər yuxarıda adı çəkilən küçəni mü- hasirəyə aldılar və müsəlmanların evlərinə atəş açmağa başladılar. Mən 43 yaşlı anam Bilqeyis Baba qızı, 16 yaşlı bacım Səfurə Dadaş qızı və iki azyaşlı qardaşlarımla birlikdə, qaçaraq xilas olmaq məqsədilə, evdən ba- yıra çıxdıq. Küçədə ermənilər bacımı uzaq məsafədən güllə ilə vurdular, məni və anamı isə yaraladılar. Lakin mən özümü itirmədim: yaralı ana- mın və balaca qardaşlarımın qoluna girdim, və çox çətinliklə ölümün
161 FƏSİL I. AZƏRBAYCANLI SAKİNLƏRİN ŞAHİD İFADƏLƏRİ pəncəsindən qurtara bildik. Mən və anam bu günədək hələ də yaralar- dan özümüzə gələ bilməmişik, ağrılardan əziyyət çəkirik: mən dirsək- dən yuxarı sol qolumdan yaralanmışam, anam isə sinəsindən yara alıb. Biz, fiziki və mənəvi zərərlərdən başqa, həm də maddi ziyan çəkmişik: ermənilər bizim bütün əmlakımızı qarət etmişlər və mən bu əmlakımı- zı ötən ilin mart ayının qiymətləri üzrə 132.700 rubl dəyərində qiymət- ləndirirəm. Qarət edilmiş əşyalarımızın siyahısını və mənim ərizəmi işə əlavə etməyinizi xahiş edirəm. Oxundu. İmza. Komissiya üzvləri: Hacı-İrzayev, А.Kluge (imzalar). AR Pİİ SSA, f. 277, s. 2, iş 25, v. 26.
FƏSİL II AZƏRBAYCANLI QADINLARIN ŞAHİD İFADƏLƏRİ 163 FƏSİL II. AZƏRBAYCANLI QADINLARIN ŞAHİD İFADƏLƏRİ Sənəd № 372 Dindirmə protokolu 1919-cu il, 5 fevral. Bakı şəhəri. Azərbaycan Hökuməti yanında Fövqəladə Təhqiqat Komissiyasının Cinayət Prosessual Məcəlləsinin 307 və 443-cü maddələrinə uyğun olaraq zərərçəkən qis- mində dindirdiyi aşağıda adı çəkilən şəxs göstərmişdir: Humay Xanım Sultanova, 26 yaşım var, Bakı şəhərində, Vorontsovs- kaya küçəsi, 10 №-li evdə yaşayıram. Hələ mart qırğınları başlayanadək mən və ərim ermənilərin müsəl- manlara qarşı çıxışlarının gözlənildiyi barədə şayiələri eşidirdik. Lakin, ərimlə mən dağıstanlı olduğumuza görə, düşünürdük ki, ermənilər bizə toxunmazlar. Buna görə də sakitcə öz mənzilimizdə qalırdıq və qiymətli əşyalarımızı gizlətmirdik. Martın 17-də və 18-də ermənilərlə müsəlmanlar arasında atışmalar baş verirdi, amma ərimlə mən hələ də heç bir təhlükə- sizlik tədbirləri görmürdük. Çərşənbə axşamı, martın 20-də, səhər saat 7-yə yaxın, ixtisası həkim olan ərim Bəybala bəy, mənim otağıma gəldi və geyinməyimi məsləhət gördü. Belə ki, şəhərdə atışma başlanmışdır, odur ki, geyimdə olmaq daha yaxşıdır ki, təhlükə yarandığı halda evdən gedə bilək. Bir qədər keçdikdən sonra ərim mənə dedi ki, evdən getmək lazım- dır, çünki ermənilər evlərə soxulmağa başlayıblar və qarətlə məşğuldurlar. Biz qonşu damdan mühəndis Qolginin mənzilinə keçdik. Məni və oğlu- muz Məhəmməd Mirzəni burada yerləşdirərək, ərim yenidən mənzilimizə qayıtdı ki, daha qiymətli əmlakımızı götürsün. Bu zaman bizim evimizə həyətdən, küçədən və giriş qapısından silahlı ermənilər doluşmağa baş- ladılar. Mən oğlumla otağa girdim, Qolgin və onun adını bilmədiyim bir tanışı, qonşuluqda yerləşən dəyişik paltar tikən emalatxananın sahibi ilə şüşəbənddən bizim mənzilə tərəf baxmağa başladılar. Bu zaman bo- ğuq atəş səsi eşidildi və mən Qolginin və emalatxananın sahibinin doktor Sultanovun, mənim ərimin öldürüldüyünü necə qışqırdıqlarını eşitdim. Mən ərimin yanına getməyə can atdım, lakin məni buraxmadılar. Bir az sonra erməni əsgərləri Qolginə yaxınlaşdılar və ondan Sultanovun ailəsi- nin harada gizləndiyini göstərməyi tələb etdilər. Belə olan halda Qolgin bizim hamımızın evdən getməsini məsləhət gördü. Oğlumla mən və Qolgin arvadı və iki uşağından ibarət olan ailə-
BAKI. MART 1918-ci il. AZƏRBAYCAN QIRĞINLARI SƏNƏDLƏRDƏ 164
si ilə birlikdə onların mənzilində çıxdıq və parapetin yanından keçərək Torqovoya küçəsinə yollandıq, məni burada Qolginin tanışı olan qadının mənzilində qoydular. Mən gecəni orada keçirdim və ertəsi gün tezdən əri- min universitet yoldaşı Nikolay Aleksandroviç Lavrovun mənzilinə get- dim və orada beş gün qaldım. Evimizə qayıdarkən mənzilimizi dəhşətli vəziyyətdə gördüm. Hər şey qırılmış, sındırılmış, bağı aşağı çevrilmişdi. Bütün qiymətli əşyalarımız, xalçalar və paltarlarımız yoxa çıxmışdı. Mən qarət edilmiş bütün əşyalarımızın siyahısını sizə təqdim edirəm və işə əlavə olunmasını xahiş edirəm. Ümumilikdə 182.570 rubl dəyərində əşya- larımız qarət edilmişdir. Bundan əlavə, ermənilər ərimin cibindən 70.000 rubl nağd pulunu çıxarmışlar. Qolgin, feldşer Mixaylov və tacir Şirinbəyov görmüşdülər ki, bizim mənzilə soxulan əsgərlərə əlində revolver tutmuş Stepan Lalayev başçı- lıq edir. Ərim bizim yanımıza, Qolginin mənzilinə keçməyə hazırlaşanda Lalayev onu saxlamış və revolverdən onun başına atəş açmışdır, bundan sonra ərim yerə yıxılmışdır. Lalayevi müşayiət edənlərdən kimsə ərimin yerli müsəlman olmadığını, dağıstanlı olduğunu söyləyərək, onu müdafiə etmək istədikdə, Lalayev onu da öldürəcəyini qışqırmış və bundan sonra erməni susmuşdur. Həyətə düşən Lalayev həmin revolverlə adını bilmədi- yim dalandarı, onun arvadını və iki aylıq körpəsini güllələmişdir. Mart hadisələrindən sonra Temir-Xan-Şuraya getdim. Getməzdən əv- vəl, bizim evdə yaşayanların hamısı, aşağıda, mənə danışırdılar ki, onlar da Lalayevi yaxşı tanıyıblar, onun mənim ərimi və ailəsi ilə birlikdə da- landarı necə öldürdüyünü görüblər. İndi isə, artıq mən Şuradan qayıtdıq- dan sonra, onlar hamısı ərimi öldürənin Stepan Lalayevə yalnız oxşadığı- nı deyirlər. Mən bunu onunla izah edirəm ki, bütün şahidlər Lalayevdən və onun qohumlarından qorxurlar. Hal-hazırda Temir-Xan-Şurada iki bacı – Nisə Xanım (Nina) və Əminə Xanım (Emma) Acıyevalar yaşayırlar. Onlar hər ikisi, əvvəllər oxuduq- ları Bakıdakı Müqəddəs Nina 89 məktəbində eşidiblər ki, Stepan Lalaye- vin orada oxuyan bacısı hamıya danışırmış ki, Vorontsovskaya küçə- sində yaşayan doktor Sultanovu, yəni mənim ərimi, onun qardaşı özü öldürmüşdür. Lalayevlə birgə onun dostu zabit Arzumanov da evlərə girir və qarətlə məşğul olurdu. Mən bunu bir çox tanışlarımın, eləcə də Lalayevin cangüdəninin sözlərindən bilirəm. O, bu barədə Petrovsk- da Didikov adlı bir inquşa danışmışdır; bu, Biçeraxovun 90 dəstəsi Pet- Yüklə 2,62 Mb. Dostları ilə paylaş:
|