Bolalar lug'atini boyitishda ta'limiy o'yinlar mundarija

II. Bob.Ta’limiy (didaktik) o‘yinlarda lug‘at ishi
2.1. Bolalarni talaffuzga o‘rgatish

Ta’limiy o‘yinlar bolalar lug‘atini faollashtirishning asosiy uslubiyotlaridan (metodlaridan) biridir. Ta’limiy o‘yin bolalarning amaliy faoliyati hisoblanadi,

chunki unda bolalar mashg‘ulotlarda olgan bilimlaridan foydalanadilar. Bolalarning aqliy faoliyatlarini kuchaytiradi, olgan bilimlaridan har xil usulda foydalanishlar uchun imkoniyatlar yaratib beradi. Ta’limiy o‘yin bolalarning tevarak-atrof, ijtimoiy hayot to‘g‘risidagi bilimlarini mustahkamlashga yordam beradi, o‘z shaxsiy tajribalari va mashg‘ulotlarda olgan bilimlarini amalda qo‘llay bilishga o‘rgatadi, fikrlash qobiliyatlarini, ijodiy kuchlarini, sensor jarayonini rivojlantiradi, olgan bilimlarini tartibga soladi. Har bir ta’limiy o‘yin o‘zining dastur mazmuniga ega. Bu “Maktabgacha ta’lim muassasasida ta’lim-tarbiya dasturi” da o‘z aksini topgan. Masalan:
1) buyumlar, ularning nomi, rangi, shakli, hajmi, sifati to‘g‘risida bilimlar berish;
2) mehnatning har xil turlari va uning kishilar hayotidagi roli to‘g‘risidagi bilimlar;
3) tabiat voqealari, narsalar, buyumlar, yil fasllari to‘g‘risidagi bilimlar;
4) dastlabki matematik tushunchalar: son, sanoq, kattalik, shakl, vaqt va fazoviy tushunchalar berish. Ta’limiy o‘yinlar, ularning ta’lim-tarbiyaviy vazifasi, mazmuni, turlari har bir yosh guruhining o‘ziga xos ruhiy-fiziologik xususiyatlarini e’tiborga olgan holda, bu o‘yinlarning tutgan o‘rni va vazifasi, mazmunli o‘tkazish uslublari “Bolalar bog‘chasida ta’lim-tarbiya dasturi”da belgilab berilgan. Masalan, 2 yoshdan 3 yoshgacha bo‘lgan bolalar bilan o‘tkaziladigan ta’limiy o‘yinlardan asosiy maqsad –bolalarni ranglarni bir-biridan farqlashga va nomini aytishga o‘rgatish, har xil o‘lchamlarning (katta, kichik) shakllarini bilishga, ko‘rib va eshitib idrok etish, diqqatni, mayda harakatlarni o‘stirishga yordam beradigan, lug‘atini boyitadigan, faollashtiradigan o‘yinlar o‘tkaziladi. Masalan, “Juft kartochkalar”, “Kattalar va kichiklar”, “Qo‘g‘irchoqni sayrga olib chiqish uchun kiyintiramiz”, “Qo‘g‘irchoqni cho‘miltiramiz”, “Bu nimaning ovozi?”, “Xaltachada nima bor?” va boshqalar. Ikkinchi kichik guruhda o‘tkaziladigan ta’limiy o‘yinlar narsalarning rangini aytish va ularning rangiga qarab ajratishga, katta-kichikligiga qarab farqlashga va nomlarini to‘g‘ri aytishga
o‘rgatish maqsadida o‘tkaziladi. Ushbu guruhda Y. I. Tixeyeva tomonidan ishlab chiqilgan qo‘g‘irchoqlar bilan o‘tkaziladigan ta’limiy o‘yinlar o‘tkaziladi. Masalan, “Qo‘g‘irchoqni cho‘miltirish” (ustki va ichki kiyimlarning, cho‘miltirish uchun zarur bo‘lgan buyumlarning nomlarini bilib olish uchun), ko‘rpa, yostiqlarni, harakat bilan bog‘liq so‘zlarni (to‘shak, ustini yopibqo‘yish, yotqizish va hokazolarni bilib olish uchun), “Qo‘g‘irchoqni ovqatlantirish” (idish-tovoqlarni, harakatlarning nomlarini bilib olish uchun), “Yangi qo‘g‘irchoqni kutib olish”
(kiyim-kechaklarning nomlarini mustahkamlash uchun). O‘rta guruhda o‘tkaziladigan ta’limiy o‘yinlardan maqsad – turli narsalar va ularni yasash uchun ishlatiladigan materiallarning nomlari (yog‘och, temir, chinni, plastmassa) va ularning xossalarini bilib olish, narsalarning tashqi ko‘rinishiga qarab birbiriga
taqqoslash, guruhlarga ajratishga o‘rgatish. Masalan, “Kimda qanday buyum?”, “Yangi uyga ko‘chamiz”, “Nima o‘zgardi, top” va boshqalar. Katta guruhda esa ta’limiy o‘yinlar bolalarning kuzatuvchanligini, narsalarni sinchiklay bilish, bir-biriga taqqoslay olish, ularning belgilaridagi kichik farqlarni (rangi, shakli, katta-kichikligi, materialini) aytib bera olish malakalarini tarbiyalash. Biron hayvon, o‘simlik, transport haqida so‘ralganda ularning nomini topa olish malakasini o‘stirish, buyumlarning umumiy belgilariga qarab guruhlarga bo‘lish qobiliyatini rivojlantirish, so‘z boyligini faollashtirish va to‘ldirish maqsadida o‘tkaziladi. Masalan, “Shaklga qarab tanla”, “Kimga nima kerak?”, “Yil fasllari”, “Kimga nechta?”, “Qizil, sariq, ko‘k rangdagi narsalarning nomini atr”, “Tasvirga qarab top”, “Xarid uchun do‘konga”, “Tez javob ber” va boshqalar. Maktabga tayyorlov guruhida ta’limiy o‘yinlar bolalarda kuzatuvchanlikni, ziyraklik, aqliy vazifalarni mustaqil hal qilish, narsalarni turkumlarga (guruhlarga) ajratish, ranglar va ulardagi nozik ayirmalarni bir-biridan farqlashga o‘rgatish maqsadida o‘tkazish nazarda tutilgan. Masalan, “Dengiz to‘lqinlanmoqda”, “Qora va oq”, “Qaysi narsani ko‘ngilda o‘ylab qo‘ydingiz”, “Har bir qushni o‘z joyiga”, “Likopchalarga piyolalarni tanla”, “Rangli loto”, “Buyumlarning rangini aniqlaymiz” va hokazolar. Yuqorida bayon etilgan barcha guruhlardagi ta’limiy o‘yinlarning dastur mazmuni va vazifalarini amalga oshirish natijasida bolalar lug‘ati faollashtiriladi va to‘ldiriladi. Ta’limiy o‘yinni maqsadga muvofiq tarzda o‘tkazishda tarbiyachi asosiy o‘rin egallaydi. U o‘yin jarayonini jonli tashkil etishi, unga bolalarni qiziqtira olishi kerak. Buning uchun oldindan kimdan nima haqida so‘rashni belgilab oladi, o‘yinning yangi variantlarini kiritadi, nutqining rivojlanishi bo‘yicha kuchli va kuchsiz bolani juft qilib qo‘yadi, mashg‘ulotda hazil-mutoyibalardan, bolalarning faol harakat qilishlaridan foydalanadi. O‘yin sur’ati o‘rtacha bo‘ladi. Chunki bu o‘rgatuvchi o‘yin bo‘lib, bolalarning bilimlari va lug‘atlari mustahkamlanadi. Tarbiyachi oldindan belgilab qo‘yilgan so‘zlarni faollashtirishga erishish maqsadida, bolalar javobining aniqligiga diqqatni yo‘naltiradi. Ta’limiy o‘yinda hamma bolalarning faol ishtirok etishlarini ta’minlash mumkin (o‘yin davomida jo‘r bo‘lib aytish, ashula aytib berish, buyum haqidagi topishmoqni eslash kabi topshiriqlar berib boriladi). O‘yin oxirida xulosa qilish, o‘yinni baholash shart emas. Tarbiyachi shunday deyishi mumkin: “Kelgusi safar boshqa o‘yinchoqlar bo‘ladi, balki bizning mashg‘ulotimizga ayiq
mehmon bo‘lib kelar”. Lug‘at ishi uchun ushbu ta’limiy o‘yinlardan foydalanish
mumkin: “Top, nima o‘zgardi?” o‘yini. Bu o‘yinning bir qancha variantlari mavjud. Bu topshiriqning murakkabligiga bog‘liq bo‘ladi. 2 – 3 yoshli bolalar bilan o‘tkaziladigan o‘yinning oddiy turida bolalar qarshisida turgan buyumlarga yangi buyumlar qo‘shiladi; yana bir turida buyumlardan biri olib qo‘yiladi; ancha murakkab turida buyumlardan biri yangi buyum bilan almashtiriladi yoki o‘rni almashtiriladi. Bu o‘yinda ot, son, sifat, ravish qo‘shimchalari faollashtiriladi. Masalan, qalamlar qutida edi, endi quti ustida; ikkita uzun tasmalar bor edi, endi bittasi uzun, bittasi esa kalta, o‘ng tomondan quyon o‘tirgan edi, endi qo‘g‘irchoq o‘tiribdi; qo‘g‘irchoq ro‘molda edi, endi do‘ppida. Bu o‘yinning asosiy vazifasi bolalar tomonidan beriladigan javob uchun aniq so‘zlarni tanlashdir. Shuning uchun tarbiyachi bu o‘yinda chegaralangan miqdordagi (2 tadan to 5 tagacha)
o‘yinchoqlardan foydalanadi va ozgina o‘zgartirish kiritadi (1 – 2 ta o‘yinchoqni).
“Kimda qanday buyum?”. Bu o‘yin 5 – 7 yoshli bolalar
bilan o‘tkaziladi.