Boshqarish sistemalarining elementlari va qurilmalari

 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

---

9 
I-BOB. АVTОMАTIK BОSHQАRISH SISTЕMАLАRI–ELЕMЕNTLАR
MAJMUASI. 
 
1.1. АVTОMАTIK QURILMАLАR. АVTОMАTIK BОSHQАRISH 
SISTЕMАLАRINING FUNKSIОNАL SXЕMАLАRI VА АSОSIY 
ELЕMЕNTLАRI.
Hozirgi vaqtda хalq хo’jaligining borcha sohalarida avtomatlashtirish 
jadal suratlarda olib borilmoqda, avtomatlashtirilgan agregat mashinalar, potok 
liniyalari, seх va zavodlar barpo bo’lmoqda. 
Inson eng avval og’ir jismoniy mehnat turlari (energiya va haraktlantiruvchi 
kuch manbai vazifasini bajarish)dan ozod bo’lishga erishgan. Bu o’rinda u tabiiy 
energiya manbalaridan (suv, shamol va b) foydalangan. Keyinchalik bug’ va 
elektr mashinalarini yaratilishi va ularning ishlab chiqarishda qo’llanilishi bilan 
bog’liq bo’lgan fan va texnika taraqqiyotining birinchi bosqichi ishlab chiqarish 
jarayonlarini mexanizasiyalash fazasi boshlandi. 
Ishlab chiqarish sistemalarining asosiy elementlaridan biri bu texnologik 
jarayondir. Texnologik jarayon bu-mehnat qurollari holati o’zgaruvchi yoki 
ta’minlovchi harakatlardir. Texnalogik jarayonlar texnalogik operatsiyalardan 
iborat va u bitta ish joyida bajariladi. Texnalogik rejim – texnalogik jarayonning 
o`zgaruvchi qiymatlaridir. Texnalogik jarayon matematik tarzda quyidagicha 
shakllanadi.
TP =T(R
o
, R
s
, R
p
, R
r
, I
k
, I
ch
) 
R
o
-texnalogik qurilma agregatlarning parametrlari majmuasi; 
P
c
-xom-ashyo parametrlarning majmuasi; 
P
p
-jarayon parametrlarning to`plami; 
P
p
-mahsulot parametri to`plami; 
I
k
,I
ch
-kirish,chiqish oqimlari parametrlarining intensivligi. Texnalogik 
jarayonning matematik javobini qurushi. U ayrim element operatsiyalari bilan 
qaraladi
. 

---

10 
Avtomatika - fan va texnikaning alohida sohasi bo’lib, bu soha avtomatik 
boshqarish nazariyasi, avtomatik tizimlar yaratish printsiplari va bu tizimlarda 
qo’llaniladigan texnik vositalar bilan shug’ullanadi. Avtomatika so’zi grekcha 
so’zdan olingan bo’lib, o’zi harakatlanuvchan moslamani anglatadi. Avtomatika 
fan sifatida 18-asrning ikkinchi yarmida, ya’ni ip-yigiruv, tikuv stanoklari va 
bug’ mashinalari kabi birinchi murakkab mashina - qurilmalarining paydo 
bo’lish davrida ishlatila boshlandi.
Avtomatik qurilma Polzunov bug’ mashinasi (1765 y.) yaratilgan. Bu 
mashina oddiy shamol va gidravlik dvigatellarning o’rniga ishlatilgan va odam 
ishtirokisiz suvning sathini rostlagan. Avtomatik rostlashning asosiy 
printsiplarini ingliz olimi F. Maksvell tomonidan 1868 yilda ishlab chiqildi.
Texnikaning rivojlanishi va odamlarning og’ir qo’l mexnatidan bo’shashiga 
qaramasdan ish jarayonlari va mehnat qurollarini boshqarish kengayib va 
murakkablashib bordi. Ayrim holatlarda esa maxsus qo’shimcha elementlarsiz 
mexanizatsiyalashgan 
ishlab 
chiqarishni 
boshqarish 
imkoniyatlari 
murakkablashdi. Bu esa o’z navbatida avtomatikaning muhimligini va uni 
rivojlantirish kerakligini isbotladi. 
Avtomatlashtirishning turlari : 
Avtomatika 
– fan va texnika soxasi bo’lib, ishlab chikarish yoki boshqa 
jarayonlarni odam ishtirokisiz boshqarish nazariyasi va tizimlarini tuzish 
usullarini o’z ichiga oladi. 
Avtomatlashtirish
- keng ma’noda ishlab chiqarish jarayonlarini odam 
ishtirokisiz boshqarishni ta’minlashga qaratilgan texnik, tashkiliy, iqtisodiy, 
madaniy va boshqa tadbirlar majmuidir. 
Avtomatlashtirish o’z oldiga birgina kishi mexnatini engillashtirishnigina 
vazifa qilib quymay, balki ishlab chiqarishni shunday yukori tezlikda, aniqlikda 
puxtalikda, tejamkorlikda o’tishini ta’minlaydiki, uni inson bajara olmaydi.
Avtomatika
- iborasi qadimiy grek so’zi “avtomatos”dan kelib chikib o’z-
o’zidan ishlaydigan qurilma ma’nosini bildiradi. Qadim zamonlarda ham o’z-

---

11 
o’zidan ishlaydigan qurilmalar mavjud bo’lgan, masalan, olov yoqilish i bilan 
ibodatxonalar eshigini ochib yuboradigan pnevmatik avtomatlar, mo’jizaviy 
suvlarni quyadigan avtomatlar va sh. o’. 
Boshqarish sistеmalarining elеmеntlari va qurilmalari fanini o’qitilishidan 
maqsad – talabalarga boshqarish sistеmalarining asosini tashkil etuvchi elеmеnt 
va qurilmalarning ishlash printsipiga qarab sinflanishi, turlanishi, konstruktiv 
tuzilishlari, statik va dinamik xaraktеristikalari, ularga qo’yiladigan talablar 
asosida tanlash va sxеmotеxnik tuzilishini o’rgatish, shuningdеk ularda 
yo’nalish profiliga mos ta’lim standarti talablariga javob bеradigan bilimlar, 
ko’nikmalar va tushunchalarni hosil qilishdir.