AMERİKA İQTİSADİYYATININ ƏSAS CƏHƏTLƏRİ
Daha əsaslı şəkildə federal defısit ona görə artırdı ki, federal xərclər
ümumi milli məhsulun (GNP) bir payı kimi 1960-cı illərdən
əhəmiyyətli dərəcədə artmışdı, halbuki illik federal gəlir (ilk növbədə
vergiqoyma) ümumi milli məhsulun bir payı kimi az artmışdı. 1960-cı
illərdə federal xərc ümumi milli məhsulun 19 faizindən 1990-cı ildə
23,2 faizə qalxdı; illik federal gəlir də artmışdı, lakin bu artım çox az idi
- 1960-cı illərdə ümumi milli gəlir 18,2 faizdən 1990-cı ildə 19,1 faizə
qədər artmışdı.
Lakin müharibədən sonrakı Birləşmiş Ştatlar
hökumət xərcinin hər
birinin öz qəlibi var. Təkliflərin azaldığı dövrdə federal hökumət büdcə
defısitindən iqtisadiyyatı stimullaşdırmaq üçün istifadə edir. Elə ki,
iqtisadiyyat genişlənmək imkanı əldə edir, bunun nəticəsində, zaman
keçdikcə, federal büdcə ya tarazlaşır, ya da tarazlaşmış olmalıdır.
Bununla belə, 1980-ci illərdə və 1990-cı illərin əvvəllərində
iqtisadiyyatın bərpa edildiyi dövrlərdə federal hökumət əsas büdcə
defisitlərini istiqamətləndirməkdə davam edirdi.
Bir çox iqtisadiyyatçılar və siyasi xadimlər bunu əsasən ölkə
ehtiyatının aşağı düşməsi və ya istehlakm artması ilə izah edirdilər.
Daxili xüsusi əmanətlər qeyri-adi federal defısitlərin və iri
investisiyanın sün’i canlanmasının hər ikisini maliyyələşdirmək üçün
kifayət etmirdi. Xaricdən kapital axınından Birləşmiş Ştatlar qənaətləri
ilə investisiya səviyyələri arasındakı boşluğu doldurmağa kömək üçün
istifadə edilirdi.
1980-ci illərdə federal büdcə defısitinin zəifləməsi ilə bağlı olaraq.
Konqresin narahatçılığı Qram-Rudman-Holinqs defısitazaltma adlı
qanunu qəbul etməyə səbəb oldu. Bu qanunun 1993-cü il büdcəsinin
balanslaşdırılması üçün illik defısitdə qiymətlərin aram-aram aşağ
salınmasına səlahiyyəti var idi. Bu qanun səlahiyyət verirdi ki, federal
büdcə defısitini 1986-cı ildə olan ən yüksək 221 milyard dollardan
kəsərək, 1987-ci ildəki 149 milyard dollara endirsin.
Belə
gələ bilər ki, verginin artırılması federal xərci ödəmək və bu
yolla da əmanət-investisiya qeyri sabitliyinin arxasında duran
əmanətlərdən xərcləri azaltmaq olar. Lakin administrasiya və
Konqresin bir sıra siyasi
xadimləri qorxurdular ki, vergilərin
135
VII HISSO: PUL VƏ MALİYYƏ SİYASƏTİ
artırılması və vergi islahatının ləğvi işə, investisiyaya və
istehsalata həvəsi zəiflədə bilər, bu da gələcək iqtisadi yüksəlişə
mənfi tə’sir göstərə bilər. Bundan əlavə, vergilərin artırılması
1960-cı ildən 1980-ci ilə qədər olan müddət ərzində baş vermiş
hal kimi, federal büdcə defısitinin azaldilması üçün qeyri-kafı də
ola bilər.
1990-cı illərin əvvəllərində federal büdcə defısiti bir sıra
səbəblər üzündən yenə də artmaqda davam edirdi. Demək olar, tam
aydın oldu ki, Qram-Rudman-Holinqs planlarının həyata keçirilməsi
federal xərclərin kütləvi şəkildə ixtisar edilməsini tələb etmədən
mümkün ola bilməzdi. Federal xərcin ixtisarı isə bir sıra vacib
proqramın azaldılması və ya ləğv olunması və, güman ki,
iqtisadiyyatı təklifin ciddi şəkildə azalması ilə üz-üzə gətirə bilərdi.
Bunun qarşısını almaq üçün Konqres və Buş administrasiyası
1990-cı ildə Ümumi Büdcələri Barışdırma Aktını qəbul etməyə
razılıq verdi. Bu, ən varlı vergi verənlərə qoyulan maksimum gəlir
vergisi normasını 31 faizə qədər qaldırdı (üç gəlir vergisi ixtisarı
yaradaraq), cürbəcür başqa vergilər qoydu və hökumət xərci üçün
«ayağmı yorğanına görə uzat» prinsipinə əsaslanan yeni ciddi bir
arayış kitabçası hazırladı (beləliklə, hər bir yeni xərc yeni gəliri
ödəməyə və ya xərcin azaldılmasına uyğun olmalı idi). Qanunun
məqsədi büdcə defısitini, kobud şəkildə deyilsə, 500 milyard dollar
kəsməkdir (bu o nisbətdə götürülür ki, əks halda beşillik müddətdə
ola bilər), qanun defısiti ümumi milli məhsulun (GNP) beş faizindən
iki faizinə qədər azaltmalı idi.
Lakin Birləşmiş Ştatlarda vergi siyasətinə gəldikdə heç bir şey
müəyyən deyil, 1990-cı illərdə Buş administrasiyası
uzunmüddətli
kapital gəliri normasını azaltmaq üçün əl-qol açdı. Administrasiya
sübuta çalışırdı ki, bu proses xərci səliqəyə salmaq, kapitalın
qiymətini aşağı salmaq və investisiyanı da təqdir etmək yolu ilə
iqtisadi yüksəlişin canlanmasına səbəb olacaq. İqtisadiyyat
haqqında pis bir əhval-ruhiyyə ilə orta sinfə mənsub amerikalılann
vergi normasının aşağı salınması tərəfdarlannm səsi yenə də eşidilir.
136
Aşağıda, ata öz uşaqları ilə Nyu-York Siti kino evinin bayır tərəfində, təqribən 1900-cü ildə.
Növbəti səhifədə, Miki Maus, yə'qin ki, Birləşmiş Ştatlar əyləncə sənayesinin
mücəssəməsi kimi, Kaliforniyanın Anahaym şəhərində orijinal Disneylənd şənlik parkından
(əsrin yığıncağı küçəsindən) əl edir.
AMERIKA
İQTİSADİYYATININ
ƏSAS
CƏHƏTLƏRİ
İQTİSADİ,
ÇEVRİ
L
-İŞ
^ ŞƏKİLLƏR BÖLÜMÜ
---------------
O
-------------------------------
Birləşmiş Ştatlar iqtisadiyyatında son illərdə baş vemıiş ən
müdrik dəyişikliklərdən biri mal istehsalım
xidmətlər
göstərilməsi ilə əvəz etməkdir. Xidmət sahəsi başqa
məsələlərlə yanaşı, reklam və e’lanları, bank
işlərini,
məsləhətverməni, mə’lumatların işlənilməsini, əyləncələri,
idarəetməni, sığortanı əhatə edir. Bundan başqa, xidmətlər və
istehsalat bir-biri ilə getdikcə möhkəm bağlanır: məsələn,
kompüter satıldıqdan sonra ona xidmətlə və onun istismarı ilə
bağlı
müqavilə bağlananda, yaxud neft məhsulu qaz
stansiyaları üçün satış nöqtələri yaradanda. Əlavə olaraq, bir
çox əsas sahələr süquta uğradığı və ya tədricən yavaş-yavaş
yüksəldiyi halda, başqa 3diksək texnologiya
sənayesi sahələri -
yüksək axtarış əmsalı və inkişaf tələb etdiyi üçün - azalmışdır.