BuludHeyderEliyev indd
Yüklə 1,93 Mb. Pdf görüntüsü
|
257 Güman edirəm, tarixçilərimiz, filosoflarımız elmi nöq- teyi-nəzərdən mənim bu dediyim sözlərlə razı olarlar. Belə- liklə, heç kəs deyə bilməz ki, XII əsrdə kim nə deyibsə , o bu gün bizim üçün ehkamdır. Heç kəs deyə bilməz ki, XV əsr- də kim nə deyibsə o da bizim üçün ehkamdır. Bunu nəzərə almaq lazımdır və bunu unutmaq lazım deyil. Bu gün biz dövlət dilimiz haqqında məsələni müzakirə edərkən heç bir konyunkturaya yol verməməliyik. Hansısa bir qərarı qəbul edəcəyiksə, - bu, kimin xoşuna gələcək, ya gəlməyəcək, - bu bizi narahat etməməlidir. Biz bunu həqiqət əsasında qəbul etməliyik və kimdənsə üzrxahlıq da etməməliyik: Bağışla- yın, biz sizinlə qardaşıq, amma biz dilimizi belə etmək istə- yirik. Mən bununla da razı deyiləm. Noyabrın 2-də keçirilən müzakirədə dilçi alimlərdən biri dedi, mən də onun dediyinə istinad edirəm ki, keçmiş Sovetlər İttifaqının ərazisində türkdilli 23 xalq məskun olubdur. Yəni türkdilli xalqlar çoxsaylıdır və millətcə, dilcə türk kökündən olan xalqlar çoxsaylıdır. Əgər keçmiş Sovet- lər İttifaqının ərazisində türkdilli 23 xalq olubsa, onun hü- dudlarından kənarda da var. Bu da təbiidir, çünki dünya- da olan dillər ayrı-ayrı dil qruplarına bölünüblər və bu dil qrupları tarix boyu, əsrlər boyu formalaşıblar, sonra şaxələ- niblər və hər bir şaxə müəyyən proseslər nəticəsində öz is- tiqamətində inkişaf edib və gəlib indiki səviyyəyə çatıbdır. Şübhəsiz ki, dünyada olan dillərin bugünkü səviyyə- sində son hədd deyil. Bəşəriyyət, insan cəmiyyəti daimidir, hər şey inkişafdadır, yüz, iki yüz, beş yüz ildən sonra nə olacaqdır, - bunu biz indi deyə bilmərik. Ancaq şübhəsiz ki, nə dünya belə olacaqdır, nə də dünyanın mənzərəsi bu şəkildə qalacaqdır. Hər şey inkişafdadır. Belə olan halda, 258 şübhəsiz ki, bizim mənsub olduğumuz türkdilli xalqlar da şaxələniblər, məskun olduqları yerin, ərazinin təsiri altın- da, qonşularının, başqa amillərin təsiri altında hərəsi öz is- tiqamətində inkişaf edibdir. Ancaq bu dillərin, yəni bizim bu türk dili qrupuna mən- sub dillərin gəlib dövlət dili səviyyəsinə çatması XX əsrdə baş veribdir. Mən başqa Avropa dillərini demirəm. Dövlət dili statusu alınması da, şübhəsiz ki, hər bir dövlətin dövlət kimi formalaşması ilə bilavasitə əlaqədardır. Osmanlı im- peratorluğu və Osmanlı dili bu müzakirələr zamanı tez-tez yada salınır. Amma məlumdur ki, Osmanlı imperatorluğu- nun dövlət dili XIX əsrədək türk dili deyildi, tarixçilərimiz bunu yaxşı bilirlər. İmperatorluq Osmanlı imperatorluğu idi, amma dövlət dili türk dili deyildi. Götürün arxivlər- də onların kitablarına baxın, həmin padşahların, sultanla- rın fərmanlarına baxın, onlar türk dilində yazılmayıb. Bü- tün bunlar ərəb-fars dillərində yazılıb. Gedin İstanbuldakı muzeylərə baxın, yəqin çoxları baxıblar, kim baxmayıbsa gedib baxa bilər. Mən bundan Türkiyənin dövlət başçıları ilə danışıqlarımda da söhbət açmışam. Onlar da deyirlər ki, bəli, belə olub. Onlar da Türkiyə Cümhuriyyəti yara- nandan sonra indiki türk dilini formalaşdırıb, dövlət dili ediblər. O, orada inkişaf edibdir, o ərazidə yaşayan türklər, türkdilli xalqlar həmin dili dövlət dili ediblər. Bizim üçün dost, qardaş olan Türkiyə Cümhuriyyətinin böyük Ata- türkdən sonra onun fəaliyyəti nəticəsində bir cümhuriyyət kimi meydana gəlməsi, dünya birliyində öz yerini tutması və özünün dövlət dili olması bizi sevindirən bir haldır. Bir qardaş, dost ölkə kimi biz bunu böyük bir nailiyyət hesab edirik. 259 Bizim ərazimizdə, yəni Azərbaycanda yaşayan insan- lar, İranda yaşayan və bizim dilə mənsub olan insanlar, Türkiyənin Şərq hissəsində yaşayan və azəri adlanan in- sanlar keçmişdə də, elə XX əsrdə də biz danışdığımız dildə danışıblar. Ona görə də dilimizin dövlət dili statusu alması yalnız və yalnız 1978-ci ildə qəbul edilmiş konstitusiyada olubdur. O vaxta qədər bizim dilimiz dövlət dili statusu al- mayıbdır. Hamı bu həqiqəti bilməlidir. Biz öz əcdadlarımıza daim minnətdar olmalıyıq, ona görə ki, torpaqlarımız , ərazimiz cürbəcür şahlıqların, sul- tanlıqların, xəlifələrin, dövlətlərin əlinə keçdiyi vaxtlarda da dilimiz itməyib, yaşayıb. Onu xalq yaşadıbdır, eyni za- manda onu xalqımızın böyük şəxsiyyətləri yaşadıblar. Bö- yük şairimiz, filosofumuz, mütəfəkkirimiz Nizami Gəncəvi əsərlərinin hamısını fars dilində yazmağına baxmayaraq, yenə də türk dili haqqında öz sözünü deyibdir. Böyük Fü- zuli əsərlərinin əksəriyyətini ərəb dilində yazmağına bax- mayaraq, türk dilində də yazıbdır və dilimizi yaşadıbdır, Molla Pənah Vaqif, Mirzə Fətəli Axundov, XX əsrdə dünya- ya gəlmiş böyük şəxsiyyətlər – yazıçılar, o cümlədən Cəlil Məmmədquluzadə, şairlər, dövlət xadimləri və mütəfəkkir insanlar Həsən bəy Zərdabi, Əhmədbəy Ağayev, Əlibəy Hüseynzadə, Fətəlixan Xoyski, Məmmədəmin Rəsulzadə, Nəriman Nərimanov, Dadaş Bünyadzadə və başqaları öz əsərləri ilə, verdikləri qərarlarla, dekretlərlə, sənədlərlə bi- zim dilimizi yaşadıblar. Ancaq dilimiz dövlət dili statusu almayıb. Bizim ən böyük sərvətimiz ondan ibarətdir ki, bunla- rın hamısına baxmayaraq, dilimiz yaşayıb və ilbəil zəngin- ləşibdir. Mən bunu bir dəfə demişəm və bu gün bir daha 260 deməyi lüzumlu hesab edirəm ki, 1920-ci ildə dilimiz bu qədər zəngin, eyni zamanda bu qədər sadə, səlis, bu qə- dər təmiz və cazibədar olmayıbdır. 30-cu ildə də, 40-cı ildə də belə olmayıbdır. Demək, həyat inkişaf etdikcə, xalqımız mədəniyyət yolu ilə, elm yolu ilə inkişaf etdikcə, irəliyə getdikcə, dünya mədəniyyətindən bəhrələndikcə öz dilini də ilbəil inkişaf etdiribdir.Əgər XX əsri götürsək, xüsusən 20-ci ildən indiyədək Azərbaycanda böyük dilçi alimlər or- dusu, böyük ədəbiyyatçılar, şairlər, yazıçılar, jurnalistlər ordusu yaranıbdır. Məhz bu dövrdə biz Nizami Gəncəvini qaldırıb dünyaya tanıda bilmişik, Məhəmməd Füzulini də, Nəsimini də qaldırıb dünyaya tanıtmışıq, Vaqifi də, Mirzə Fətəli Axundovu da, Sabiri də, Seyid Əzim Şirvanini də, Abbasqulu Ağa Bakıxanovu da tanıtmışıq və bütün bunla- rın hamısını o dövrdə etmişik. Bu şəxsiyyətlər keçən əsrlər- də, dövrlərdə məgər dünyada bu qədər məşhur olublarmı? Yox, heç vaxt. Bu, bizim dövrümüzün bəhrəsidir və bunla- rın hamısı da Azərbaycan adı ilə, dili ilə bağlı olubdur. Biz Nizami Gəncəvinin əsərlərini, bütün poemalarını, “Xəmsə”sini ilk dəfə 1948-ci ildən sonra öz dilimizə, yəni indi danışdığımız Azərbaycan dilinə tərcümə etdirmişik və xalqımıza çatdırmışıq. Siz bunu da bilməlisiniz ki, mən Ni- zami Gəncəvinin “Xəmsə”sinin ilk dəfə rus dilinə tərcümə edilib Moskvada nəşr edilməsinə nail olmuşam. Siz də, bütün ictimaiyyət də bilməlidir ki, mən Nizami Gəncəvi- nin “Xəmsə”sinin, beş poemasının rus dilində Moskvada, “Xudojestvennaya literatura” nəşriyyatında yenidən çap edilməsinə nail olmuşam. Nizami Gəncəvinin poemaları rus dilində tamamilə nəşr edilməmişdi. Hətta sonra həyat mənə möhlət vermədi, o vaxt Moskvada bu işlərlə məşğul 261 olarkən aydınlaşdırdım ki, Nizami Gəncəvinin əsərlərinin rus dilinə tərcüməsi tamam təkmil deyil. Mən o zaman belə bir fikrə düşdüm və onu həyata keçirməyə çalışdım ki, ye- nidən tərcüməçilər qrupu yaradıb Nizami Gəncəvinin əsər- lərini orijinaldan rus dilinə tərcümə etdirim – tək Rusiya üçün yox, çünki rus dilini Rusiyadan savayı başqa ölkələr- də də çox bilirlər. Bunlar hamısı bu dövrün bəhrəsidir. O cümlədən, biz Nəsiminin 600 illik yubileyini ke- çirərkən Nəsiminin əsərlərini ilk dəfə Azərbaycan dilinə tərcümə etdirib xalqımıza çatdırdıq. Beləliklə, bu dövr bizim üçün ədəbiyyatımız, tariximiz üçün böyük bəhrəli, məhsuldar bir dövrdür və bu dövrdə dilimiz inkişaf edib- dir. Dövlət dili statusu almaq üçün gərək dövlət olsun. Əgər bir dil bir dövləti təmsil etmirsə, o dilə nə deyirsən- de, o, dövlət dili ola bilməz. Hüquqi, fəlsəfi nöqteyi- nəzərdən bunu da bilmək lazımdır. Biz Sovetlər İttifaqının tərkibin- də müstəqil dövlət olmasaq da, onun tərkibində respublika idik, dövlət idik, özümüzün himnimiz, gerbimiz, bayrağı- mız var idi. Doğrudur, bunlar hamısı Ümumittifaq tərki- bində idi, amma hamısı var idi. Bax, belə olan vaxtda da biz dilimizi dövlət dili etmək üçün nə qədər çətinliklər çəkdik, nə qədər əzab-əziyyətə düşdük. Amma eyni zamanda bir şey də sizin üçün yəqin ma- raqlı olar ki, - mən bunu bilirdim, ancaq indi xahiş etdim gətirdilər, Sovetlər İttifaqının 1977-ci ildə qəbul olunmuş konstitusiyası buradadır, kim istəyir götürüb oxuya bilər, - burada dövlət dili maddəsi yoxdur. Noyabrın 2-də keçirilən müzakirədə Baş Arxiv İdarə- sinin rəisi arayış verdi və məlum oldu ki, 1936-cı ildə Azərbaycan Respublikasının konstitusiyası hazırlanarkən 262 layihədə yazılmışdı ki, dövlət dili türk dili olsun. Ancaq bizim nümayəndələr Moskvaya gedib qayıdandan sonra 1937-ci ildə konstitusiya qəbul ediləndə dövlət dili mad- dəsi yazılmayıb. 1936-cı ildə Sovetlər İttifaqının konstitu- siyasında da dövlət dili maddəsi yoxdur. 1977-ci ildə qə- bul olunmuş Sovetlər İttifaqı konstitusiyasında dövlət dili barədə maddə yoxdur. Bunun səbəbi o deyildir ki, Sovetlər İttifaqı bir dövlət deyildi, yox. Yəqin, dövlət dilini yazma- yan adamlar istəmirdilər ki, dillər parçalansın. Bir də bilir- dilər ki, onsuz da rus dili hakim dildir və bunu konstitu- siyaya yazmağa da ehtiyac yoxdur. Mən belə düşünürəm. Ancaq bilin, bu məsələ müzakirə olunmamışdı. Mən bunu da bildirmək istəyirəm ki, biz 1977-1978-ci ildə Azərbay- can konstitusiyasına “Azərbaycanın dövlət dili Azərbaycan dilidir” yazmağa çalışanda bizə Moskvadan deyirdilər ki, axı, SSRİ konstitusiyasında bu yoxdur və siz nə üçün yazır- sınız? Deyirdilər ki, bizdə də yoxdur, sizdə də olmamalıdır. Dilimizin inkişafı bax, belə mərhələlərdən keçib və nə- hayət, bizim bugünkü dilimiz – zəngin dilimiz var. Əgər biz o tarixi nöqtələri bir də yadımıza salsaq, 1936-cı ildən indiyədək Azərbaycanda bizim dilimiz Azərbaycan dili ad- lanmışdır. Bütün sənədlərdə Azərbaycan dili adlanır. Bütün yerlərdə Azərbaycan dili adlanır. 1978-ci ildəki konstitusi- yada “Azərbaycan dili dövlət dilidir” yazılmışdır. Bu gün də hamımız deyirik ki, bizim dilimiz Azərbaycan dilidir. Tarixi köklərimizə, tarixi keçmişimizə böyük hörmət və ehtiramımızı bildirərək, eyni zamanda bu gün deməli- yik və mənəvi haqqımız var deyək ki, XX əsrdə bizim di- limiz öz inkişaf dövrünü keçib, formalaşıb, özünəməxsus adını götürüb və gəlib dövlət dili səviyyəsinə çatıb. İndi 263 bunun adını dəyişdirib başqa ad qoymaq heç bir nöqteyi- nəzərdən düzgün deyil- həm tarixi nöqteyi- nəzərdən, həm fəlsəfi nöqteyi- nəzərdən, həm Azərbaycanın dövlətçiliyi nöqteyi- nəzərindən, ölkəmizin bu günü və gələcəyi nöqte- yi- nəzərindən düzgün deyil. Mən bir dəfə dedim ki, biz gərək öz milli mənliyimizi heç vaxt itirməyək. Xalqların hər biri tarixi yol keçib, hər birinin də özünəməxsus nailiyyəti var. Bizim ərazimizdə Birləşmiş Millətlər Təşkilatı tərəfindən qəbul olunmuş hü- dudlar çərçivəsində Azərbaycan Respublikasında yaşayan- lar azərbaycanlılardır. Bizim keçmişimiz məlumdur, biz onu inkar etmirik, - yenə də deyirəm, biz türk mənşəli bir xalqıq. Bizim dilimiz türk dilləri qrupuna məxsus dildir. Ancaq o 23 dil kimi, bizim də öz dilimiz var. Biz öz dilimizi gedib heç bir başqa dilə nə qarışdırmalıyıq, nə də ona ya- pışdırmalı, qoşmalıyıq. Bizim özümüzün dilimiz var. Bu dil də bizim dilimizdir. Mən bunu demişəm, yenə də deyirəm, - türk dilləri qrupuna məxsus olan digər dillər, ola bilər, həsəd apara bilərlər ki, bizim dilimiz nə qədər zəngindir. Mən hər bir dilə öz hörmət və ehtiramımı bildirirəm. Amma hesab edirəm ki, öz dilimizlə, Azərbaycan dili ilə hər birimiz fəxr edə bilərik. Çünki bu, zəngin dildir, artıq dünyada tanınmış dildir. Xalqımızın adı da tanınıb, res- publikamızın adı da tanınıb, dilimizin adı da tanınıb. Bu reallıqdır. Mən keçən dövrü kənara qoyuram, - 60 il ərzində bu, mövcud olmuş reallıqdır. Günü –gündən, aybaay inki- şaf etmiş reallıqdır. Azərbaycanda rus dili nə qədər hakim oldusa da, vax- tilə Azərbaycanda nə qədər çalışdılar ki, Azərbaycan dilini sıxışdırıb çıxarsınlar, rus dilini geniş yaysınlar, amma biz 264 dilimizi qoruduq, saxladıq. Biz dilimizi itirmədik. İndi biz dilimizdə sərbəst danışırıq və hər bir mürəkkəb fikri öz di- limizdə ifadə etməyə qadirik. Bu, böyük nailiyyətdir. Bu, iqtisadi, başqa nailiyyətlərin hamısından üstün bir nailiy- yətdir ki, bizim bir millət kimi özümüzə məxsus dilimiz var və o da o qədər zəngindir ki, dünyanın hər bir hadisəsini biz öz dilimizdə ifadə edə bilirik. Ona görə də bir də deyirəm – tarixi keçmişimizə, əc- dadlarımıza böyük hörmət və ehtiram hissini bildirərək, bu gün biz tarixi bir addım atmalıyıq: müstəqil Azərbay- can Respublikasının dövlət dilini qəbul etməliyik. Müstəqil Azərbaycan Respublikasının dövlət dili Azərbaycan dilidir. Mən hesab edirəm ki, biz bu layihəni bu gün hazırla- yarkən 23-cü maddəyə baxıb onu bəlkə də bir az təkmil- ləşdirmək, genişləndirmək olar. Hər halda bunu qəbul edi- rik, referenduma veririk. Bəli, qoy xalq öz sözünü desin. Ancaq biz də xalqın nümayəndəsi, cəmiyyətin üzvü kimi, eyni zamanda xalq tərəfindən böyük səlahiyyətlərə malik olan şəxslər kimi bu gün öz fikrimizi deyirik. Əgər etiraz yoxdursa, bununla da bu məsələnin müzakirəsini bitirək. * * * Qısa fasilədən sonra iclasda yeni konstitusiya layihəsi mətbuatda dərc edildikdən, ümumxalq müzakirəsinə ve- rildikdən sonra onun barəsində konstitusiya komissiyasına daxil olmuş təkliflərin, əlavələrin, dəyişikliklərin müza- kirəsi başlandı. Prezident Aparatının şöbə müdiri Şahin Əliyev yeni konstitusiya layihəsinin ümumxalq müzakirəsinin nəti- cələri barədə məlumat verdi. 265 Sonra ayrı-ayrı maddələr barədə verilən təkliflər, əlavələr, dəyişikliklər hərtərəfli müzakirə olundu. İclasın sonunda konstitusiya komissiyasının sədri, Azərbaycan prezidenti Heydər Əliyev layihənin son vari- antı üzərində işin başa çatdırılması ilə əlaqədar olaraq işçi qrupuna lazımi göstərişlər verdi. 266 MündəricAT Heydər Əliyev və Azərbaycan dili ....................................................... 4 Azərbaycan dili ilə hər birimiz fəxr edə bilərik .................................. 14 Heydər Əliyevin taleyüklü məsələlərin həllində rolu ..................................... 30 Heydər Əliyev və Azərbaycan dilinin nəzəri məsələləri ...................................... 40 Dövlət dili milli – mənəvi sərvətimizdir .......................................... 48 Azərbaycan dili milli varlığımızdır ................................................ 66 Bunlar tarixi həqiqətdir .............................................................. 86 Ziyalılar yeni konstitusiya layihəsini müzakirə edirlər ................................. 96 267 Buludxan XƏLİLOV AzərbAycAn dili: milli varlığımız, mənəvi sərvətimiz Bakı – 2013 Yüklə 1,93 Mb. Dostları ilə paylaş:
|