7.2.Qishloq xo’jaligida tadbirkorlikni davlat tomonidan qo’llash-
quvvatlash chora-tadbirlari va uni amalga oshirish.
O’zbekistonda kichik biznes va xususiy tadbirkorlikni
rivojlantirish uchun zarur huquqiy asoslar, soliq tizimi, investitsiya
sharoiti va moliyaviy qo’llab-quvvatlash mexanizmlarini yaratish va
ularni doimiy ravishda takomillashtirib boriladi.
130
Xorjiy davlatlar tajribasidan kelib chiqqan holda, kichik biznes va
tadbirkorlik sub’ektlarini shakllantirish hamda ularning ishlab
chiqarish quvvatlarini kengaytirish uchun mablag’lar yetishmasligi
eng murakkab muammolardan biri hisoblanadi. Tijorat banklari
ularning tavakkalchilik darajasi yuqori va garov majburiyatlari
kuchsiz ekanligi sababli kredit berishni xoxlamaydi. Bu muammo
iqtisodi nochor xususiy tadbirkorlik shakllanayotgan va ishlab
chiqarishga mablag’ sarflash tajribasi mavjud bo’lmagan davlatlarda
qiyin kechmoqda.
Jahon tajribasidan kelib chiqib, davlatimiz mustaqillikka erishgan
dastlabki yillardan boshlab amalga oshirilayotgan ijtimoiy-iqtisodiy
islohotlar jarayonida bank tizimini rivojlantirishga, kichik biznes va
xususiy tadbirkorlik sohasini moliyaviy qo’llab-quvvatlashga,
mamlakatimizga imkon darajada ko’proq xorijiy investitsiyalar jalb
qilishga ustuvorlik berilib, tadbirkorlarni moliyaviy qo’llab-
quvvatlashning davlat tizimi shakllandi. Respublikada tashkil etilgan
"Mikrokreditbank" hamda byudjetdan tashqari fondlar, ya’ni "Fermer,
dehqon xo’jaliklari va tomorqa yer egalarini qo’llab-kuvvatlash
Jamg’armasi", Mehnat va aholini ijtimoiy muhofaza qilish
vazirligining "Ish bilan ta’minlashga ko’maklashish Jamg’arma"si
xususiy tadbirkorlarni moliyaviy qo’llab-quvvatlash va ularga xizmat
ko’rsatishni tashkil qilish bo’yicha davlat siyosatining asosiy
vositalaridan biri bo’ldi
1995 yil 21 dekabrida qabul qilingan O’zbekiston Respublikasi
«Kichik
tadbirkorlikni
Davlat
tomonidan
qo’llab-quvvatlash
to’g’risida»gi Qonuni kichik biznesga ko’maklashuvchi bozor
infratuzilmasini shakllantirish va rivojlantirishning huquqiy asosi bo’lib
xizmat qildi. Ushbu hujjatlarda mahalliy hokimiyatlar, vazirlik va
idoralar, jamoat tashkilotlari va ommaviy axborot vositalarining mazkur
sohani rivojlantirishga oid vazifalari aniq belgilab berilgan.
3. 1993 yili “Kichik va o’rta biznesni imtiyozli ravishda kreditlash
maqsadida Kichik va o’rta biznesning rivojlanishiga ko’maklashish
fondi” tashkil etilgan va 1995 yili “Xususiy tadbirkorlik va kichik
biznesni qo’llab-quvvatlash Fondi (Biznes-fond)ga aylantirildi. Mazkur
131
Fondga davlat mulkini xususiylashtirishdan tushgan, tadbirkorlikni
qo’llab-quvvatlash, texnik jihatdan qayta qurollantirish, rekonstruktsiya-
lashga yo’naltirilgan mablag’ning 50 foiz o’tkazib berildi.
4.Tadbirkorlarni moliyaviy qo’llab-quvvatlash maqsadida, muhim
loyihalarni kreditlar bilan kafolatli ta’minlash va bevosita qo’yilmalarni
amalga oshirish uchun 1996 yili “O’zbekiston tovar ishlab
chiqaruvchilar va tadbirkorlar palatasi” – notijorat tashkilot tashkil
qilindi.
Tadbirkorlar uchunyangi tashkil etilgan "Mikrokreditbank" qisqa
vaqt ichida agrar sektorda mikrokreditlar berish bo’yicha o’z
faoliyatini kengaytirmoqda. Uning bo’limlari mamlakatimizning
deyarli barcha ma’muriy-hududlarida (viloyat va tumanlarda) tashkil
qilindi. "Mikrokreditbank" 1993 yildan boshlab tovar ishlab
chiqaruvchilarga imtiyozli kreditlar bera boshlagan "Tadbirkorbank"
faoliyatining davomchisidir.
Bundan tashqari, byudjetdan tashqari jamg’armalar hisobidan
tijorat banklari orqali beriladigan kreditlar xatarlarini qoplash
maqsadida "Madad" sug’urta agentligi to’zildi.
Agrar sektor ishlab chiqarishida kichik biznes xususiy
tadbirkorlikni rivojlantirishni rag’batlantirish hamda dehqon va fermer
xo’jaliklarini rivojlantirish uchun qo’shimcha moliyaviy resurslarni
jalb qilishda "Fermer, dehqon xo’jaliklari va tomorqa yer egalarini
qo’llab-quvvatlash
jamgarmasi"
O’zbekiston
Respublikasi
Prezidentining 1997 yil 18 martdagi PF-1737 sonli Farmoniga asosan
Respublika Fermer, dehqon xo’jaliklari va tomorqa yer egalarini
uyushmasi qoshida tashkil etildi.
Jamg’armaning asosiy vazifasi respublika dehqon va fermer
xo’jaliklarini qo’llab-quvvatlash hamda ularga imtiyozli va maqsadli
kreditlar ajratish yo’li bilan moliyaviy yordam ko’rsatish hisoblanadi.
Jamg’armaning kredit liniyalari hisobidan mablag’lar faqat Dehqon va
fermer xo’jaliklari uyushmasi a’zolariga va tijorat banklari orqali
muddatini o’zaytirish huquqisiz 3 yilgacha bo’lgan muddatga
ajratiladi. Bu kreditlarning yillik imtiyozli ustama foizlar stavkasi
miqdori O’zbekiston Respublikasi Markaziy banki qayta moliyalash
132
stavkasining 1/3 qismini tashkil qiladi, ya’ni hozirgi kunda u 6 foizdan
iborat. Bu stavkaning 50 foizi bank marjasi hisoblanadi va qolgan
qismi Jamg’arma daromadiga kiradi.
Davlat soliq qo’mitasi tomonidan dehqon xo’jaliklaridan
undiriladigan yer solig’i miqdorining 5 foizi va fermer xo’jaliklaridan
undiriladigan yagona yer solig’i miqdorining 2,5 foizi tashkil etadi.
2012 yilda mikrofirma va kichik korxonalar uchun yagona soliq
to’lovi sravkasining 7 foizlan 6 foizga kamaydi.
O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2001 yil 10
sentyabrdagi "Kichik korxonalar, dehqon va fermer xo’jaliklarini
mablag’ bilan ta’minlash, moddiy-texnik ta’minlash, ularga bojxona
imtiyozlarini berish, bank xizmatlari va boshqa xizmatlar ko’rsatish
bo’yicha qo’shimcha chora-tadbirlari to’g’risida"gi 366-sonli qarori
talablaridan kelib chiqqan holda "Tijorat banklari tomonidan yakka
tartibdagi tadbirkorlar, kichik biznes va xususiy tadbirkorlik
sub’ektlarini byudjetdan tashqari jamg’armalar kredit liniyalari
hisobidan kreditlash tartibi to’g’risida" Nizom ishlab chiqilib, Adliya
Vazirligidan 2001 yil 3 oktyabrda 1074-raqam bilan Davlat ro’yxatidan
o’tkazilgan.
Mazkur tartib asosida, "Fermer, dehqon xo’jaliklari va tomorqa yer
egalarini qo’llab-quvvatlash Jamg’armasi" mablag’lari hisobidan
boshlang’ich sarmoyani shakllantirish uchun kreditlar davlat ro’yxatidan
o’tganiga 6 oydan oshmagan davrda kredit olish uchun tegishli
buyurtmalar bergan mikrofirmalar va yuridik shaxs maqomiga ega
bo’lgan dehqon xo’jaliklariga eng kam oylik ish haqining 150 barobari
miqdorida, kichik korxonalar va fermer xo’jaliklariga eng kam oylik ish
haqiiing 300 barobarigacha aylanma mablag’larni to’ldirishga,
investitsiya loyihalarini texnik iqtisodiy asoslashga va asbob uskunalarni
sotib olishga Markaziy bank qayta moliyalashtirish stavkasining 1/6
qismi miqdorida, foizlarni 12 oy muddat o’tgach va asosiy qarzni kredit
olgan vaqtdan 18-24 oy o’tgandan so’ng qaytarish sharti asosida 3
yilgacha bo’lgan muddatga boshlang’ich sarmoya sifatida kredit berish
tartibi joriy qilingan.
133
Vazirlar Mahkamasining 2000 yil 19 maydagi "Tijorat banklarining
kichik va o’rta tadbirkorlikni rivojlantirishda qatnashishini rag’batlan-
tirishga doir chora-tadbirlar to’g’risida"gi 195-sonli qarorida tijorat
banklari sof foydasining 25 foizigacha miqdorini ajratish hisobiga
bankning o’zida imtiyozli kredit berish maxsus Jamg’armasi tashkil
etilishi qayd qilingan.
Ushbu Jamg’armadan kreditlar O’zbekiston Respublikasi Markaziy
banki tomonidan tasdiqlangan va O’zbekiston Respublikasi Adliya
Vazirligida ro’yxatga olingan 2000 yil 29 fevraldagi 902 va 903-sonli
Tartiblari asosida ajratiladi. Jamg’arma mablag’i hisobidan ajratilgan
kreditlar bo’yicha ustama foiz miqdori O’zbekiston Respublikasi
Markaziy banki tomonidan belgilangan qayta moliyalash stavkasining
50 foizidan ortiq bo’lmagan miqdorda belgilanadi. Shu bilan birga,
qarorda tijorat banklarining mazkur jamg’arma hisobidan kreditlash
evaziga olgan daromadlari imtiyozli kreditlash jamg’armasi
mablag’larini ko’paytirishga yo’naltirilgan taqdirda 5 yilgacha soliqdan
ozod qilish bo’yicha rag’batlantirish mexanizmi ko’zda tutilgan.
Respublikada faoliyat ko’rsatayotgan dehqon va fermer
xo’jaliklarining kreditga bo’lgan talabini qondirilmayotganligining
asosiy sabablaridan biri kredit resurslarining asosan boshqa sohalarga
yo’naltirilayotganligi bo’lmoqda.
"O’zagrosug’urta" davlat aktsiyadorlik sug’urta kompaniyasi har bir
fermer xo’jaligi bo’yicha paxta va g’alla ekinlari holatini, ularni
etishtirish bo’yicha xarajatlarga kredit ajratish maqsadga muvofiqligini
aniqlangandan so’ng sug’urta polisini beradi. Natijada, imtiyozli kredit
olish vaqti cho’zilib, fermerlarni ekish davrigacha va ekin unib
chiqqungacha
bo’lgan
xarajatlarga
kredit
olish
imkoniyati
chegaralanmoqda. O’rnatilgan tartibga binoan "'O’zagrosug’urta" davlat
aktsiyadorlik sug’urta kompaniyasi sug’urta polisini beradi..
Hozirgi kunda chet el kredit liniyalari hisobidan xalq xo’jaligining
turli tarmoqlaridagi kichik biznes va xususiy tadbirkorlik sub’ektlarini
kreditlar bilan ta’minlash o’z samarasini bermoqda. Bunga Evropa
tiklanish va taraqqiyot banki, Osiyo taraqqiyot banki va Xalqaro Moliya
134
Korporatsiyasi kabi qator tashkilotlar kredit liniyalarini misol keltirish
mumkin.
Mamlakatimiz qishloq xo’jaligida kichik biznes va xususiy
tadbirkorlikning mohiyati va iqtisodiyotdagi o’rni juda keng
qamrovlidir. Shunga ko’ra, iqtisodiyotni erkinlashtirish sharoitida
mamlakatimiz qishloq xo’jaligida kichik biznes va xususiy
tadbirkorlikni rivojlantirish uchun hukumat tomonidan amalga
oshirilayotgan chora-tadbirlarni barqaror iqtisodiyotni shakllantirishning
asosiy yo’nalishlaridan biri sifatida hisoblash mumkin.
Vazirlar Mahkamasining 2003 yil 11 oktyabrdagi 439-sonli «Kichik
tadbirkorlik (biznes) sub’ektlariga tegishli bo’lgan korxonalar va
tashkilotlar klassifikatsiyasini tasdiqlash to’g’risida»gi qaroriga muvofiq
qishloqda faoliyat ko’rsatuvchi tadbirkorlik sub’ektlari qaysi tarmoqqa
taalluqligiga qarab, ulardagi band bo’lgan xodimlar soniga ko’ra yakka
tartibdagi tadbirkorlik va kichik biznesga ajratilgan.
Qarorda belgilanishicha, qishloq xo’jaligida yakka tartibdagi
tadbirkorlik sub’ektlariga ishchilar soni 20 kishigacha, kichik biznes
sub’ektlariga esa ishchilar soni 50 kishigacha bo’lgan korxonalar
kiritilgan. Demak, dehqon va fermer xo’jaliklari ham qonunda
belgilangan tartibda ularda ishlovchilar soniga qarab yakka tartibdagi
tadbirkorlik va kichik biznes sub’ektlariga bo’linadi. Yana bir masala,
qishloq xo’jaligi bilan shug’ullanuvchi tadbirkorlar qaysi faoliyat turida
ko’proq daromad olishiga qarab, o’sha tarmoqdagi kichik biznes va
xususiy tadbirkorlikka tegishli bo’lishi belgilangan. Qishloq va xo’jaligi
kichik biznes va xususiy tadbirkorlik boshqa sohadagi tadbirkorliqdan
quyidagi o’ziga xos xususiyatlar bilan ajralib turadi:
- dehqon va fermer xo’jaliklarida asosiy ishlab chiqarish vositasi
yer hisoblanganligi va mahsulot yetishtirish tabiiy resurslarga
bog’liqligi;
- dehqon va fermer xo’jaliklarining qishloq xo’jalik mahsulotlari
ishlab chiqarishga ixtisoslashganligi va bu holat biologik jarayonga
bog’liq bo’lib, bir vegetatsiya muddatida yoki bir yilda bir marotaba
hosil olinishi;
135
- dehqon va fermer xo’jaliklari faoliyati jarayoniga tabiat o’z
ta’sirini o’tkazib turishi orqali yakuniy natija to’lig’icha tadbirkor
mehnatiga bog’liq bo’lmasligi;
- dehqon va fermer xo’jaliklarida mahsulot etishtirish jarayonida
(agrotexnik tadbirlarni o’tkazish parvarishlash va boshqalar) ish vaqtini
chegaralanmaganligi;
- dehqon va fermer xo’jaliklarida ishlab chiqarish jarayoni
mavsumiy harakterga ega ekanligi va ularda ishlovchilar yilning ma’lum
bir vaqtida ish bilan ta’minlanishi.
- qishloq xo’jaligida kichik biznes va xususiy tadbirkorlikda ish
vaqti ishlab chiqarish vaqti bilan mos kelmasligi, ya’ni, agar boshqa
sohada bir kun yoki bir smenada ma’lum bir miqdordagi mahsulot ishlab
chiqarilsa yoki xizmat ko’rsatish sohasidagi kichik biznes va xususiy
tadbirkorlikda ma’lum turdagi va ma’lum miqdordagi xizmat ko’rsatilsa,
qishloq xo’jaligida mehnatning yakuni hosilni yig’ish bilan belgilanishi;
- dehqon va fermer xo’jaligida yaratilgan mahsulot keyingi ishlab
chiqarish jarayonida qatnashishi;
- dehqon va fermer xo’jaliklarida ishlab chiqarishga sarflangan
mablag’larni qaytishi uzoq muddat (dehqonchilikda bir yil, chorvachilik
sohasida 2- 3 yil) davom etishi va h.k.
Dostları ilə paylaş: |