Buxoro davlat universiteti turobova hulkar rustamovna agrobiznesni tashkil etish va boshqarish
Xorij mamlakatlarda kooperatsiya munosabatlari
Yüklə 2,5 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
8.4. Xorij mamlakatlarda kooperatsiya munosabatlari. Hozirgi vaqtda kooperativ harakat tajribasi barcha jihatlardan diqqat bilan o‘rganilish va amaliy foydalanishga loyiq, chunki kooperatsiya inson faoliyatining internasional hodisasi. Chet elda kooperativ faoliyatni o‘rganishning amaliy ahamiyati yana shundaki, u xalqaro nuqtai nazaridan o‘zaro foydali va o‘zaro manfaatli hamkorlikni yaxshiroq amalga oshirishga imkon berishdan iborat. 170 Ko‘pgina rivojlangan mamlakatlarda fermer xo‘jaligi kooperatsiyasi va xo‘jalik yuritishning boshqa shakllarini tashkil etishning tizimli yondoshuv uslubiyoti mamlakatimiz mintaqalari uchun ham qiziqish uyg‘otadi. Bu harakatni rivojlantirish uchun qishloq xo‘jaligi mahsuloti ishlab chiqaruvchilarni kooperativlarga birlashtirish shaklini joriy etish maqsadga muvofiqdir. Yevropa mamlakatlaridagi fermerlar kooperatsiyasi mayda mahsulot ishlab chiqaruvchilarga xizmat ko‘rsatishda muhim rol' o‘ynaydi. Masalan, yirik korxonalarning tazyiqini qaytarish, o‘z o‘rni va manfaatlarini himoya qilish maqsadida fermerlar ixtiyoriy ravishda birlashib, ishlab chiqarish vositalarini yetkazib beruvchi ta'minot kooperativlarini tuzadilar. Bu yirik yetkazib berish bilan shug‘ullanuvchi firmalar, dilerlik xizmati monopoliyasidan chiqish va bozor raqobatchisini ta'minlovchi omil hisoblanadi. Rivojlangan mamlakatlarda kooperativlarning soni fermerlar sonidan ancha ko‘p. Chunki, odatda fermer bir vaqtning o‘zida 2 — 3 ta, ba'zi hollarda esa 4—5 ta kooperativlarga a'zo bo‘ladi. AQSh qishloq xo‘jaligi departamentining ma'lumotlariga ko‘ra, har 5 ta tovar firmasining egasidan 4 tasi fermerlar kooperativlari xizmatidan foydalanadi. Kooperatsiya bir qancha o‘ziga xos xususiyatlarga ega. Ularning eng muhimlari kooperativ o‘z a'zolarining umumiy mulki sifatida bo‘lishi, boshqarishning demokratik asosga qurilganligi va boshqalardir. Bu mamlakatda kooperativlarning bir necha turlari faoliyat ko‘rsatadi. Servis kooperativlari, sotish bilan shug‘ullanuvchi kooperativlar ana shular jumlasidandir. Kooperativlar orqali sotilayotgan mahsulotlarning 90 foizini don, chorvachilik mahsulotlari, sabzavot va meva tashkil qiladi. Kooperativlar orqali urug‘lik, chorva ozuqasi, o‘g‘it, pestisidlar, yonilg‘i-moylash va qurilish materiallarining qariyb 80 foizi sotib olinadi. Kooperativlar esa fermer xo‘jaliklarini sug‘urtalash, kreditlash, aloqa tarmoqlarini o‘rnatish, melioratsiya, transport xizmati, chorva mollarini sun'iy qochirish, tuproqqa ishlov berish, yangi texnologiyalarni qo‘llash va boshqa sohalar bo‘yicha xizmat ko‘rsatadi. 171 Xususan, AQShdagi "Heartland" kooperativining tajribasi diqqatga sazovordir. Mazkur kooperativ fermerlarni mineral o‘g‘it, zaharli kimyoviy vositalar, urug‘lik bilan ta'minlaydi. Kooperativning zaharli kimyoviy vositalarni to‘g‘ridan-to‘g‘ri olish bo‘yicha Yevropadagi kimyo zavodlar bilan shartnomasi mavjud. Shu bilan birgalikda kooperativ fermerlar buyurtmasiga binoan ularning o‘simliklariga kimyoviy ishlov berish xizmatini ham ko‘rsatadi. Buning uchun barcha zarur texnika vositalari mavjud bo‘lishi lozim. Kooperativ fermerning buyurtmasiga binoan mineral o‘g‘itlarni sof yoki aralashtirilgan holda fermerning dalasiga yetkazib beradi. Kanadada qishloq xo‘jalik tovar ishlab chiqaruvchilari mahsulot assosiasiyalari Kanadaning agrar siyosati muvaffaqiyatli qishloq xo‘jalik ishlab chiqarishi uchun iqtisodiy sharoitlarni ham, ishlab chiqaruvchilarga o‘z iqtisodiy manfaatlarini himoya qilish va butun faoliyatlari daromadliligini oshirish uchun qayta ishlash sanoati va bozor imkoniyatlaridan foydalanishga imkon beruvchi tashkiliy asoslarni ham yaratishga qaratilgan. Bunday tashkiliy asoslar ishlab chiqaruvchilarning qishloq xo‘jalik mahsulotini qayta ishlash va mahsulotlarni sotishga tayyorlash sohasidagi kooperatsiyasi, shuningdek, kooperativ shakldagi ishlab chiqaruvchilarning ixtisoslashgan savdo assosiasiyalarini tashkil etish bo‘ladi. Ulgurji, ba'zan esa chakana savdo mahsulotini qayta ishlash sohasida ishlab chiqaruvchilar kooperatsiyasi Kanadada o‘ttizinchi yillardayoq rivojlana boshlangan. Hozirgi vaqtda bunday ishlab chiqaruvchilar kooperatsiyasi qonunchilik asosiga ega va ishlab chiqaruvchilar faoliyatining tan olingan me'yoriga aylangan. Germaniyada barcha qishloq xo‘jalik kooperativlari mamlakatdagi eng yirik kooperativ birlashma "Nemis Rayffayzen ittifoqi" tarkibiga kiradi. Fermer xo‘jaliklarini kreditlash, ularni ishlab chiqarish vositalari bilan ta'minlash, turli xil xizmatlar ko‘rsatish, mahsulotlarni tayyorlash, so¬tish va qayta ishlashda kooperativlar muhim rol o‘ynaydi. Kooperativlarni tuzish va ularni rivojlantirishni davlat qo‘llab- quvvatlaydi. 172 Germaniya kooperativlari nemis o‘rta korxonalarining agrar sektordagi tabiiy sheriklari bo‘lib, birgalikdagi kooperativ korxona yuritish orqali o‘z a'zolari xo‘jaliklari va iqtisodiy faoliyatiga ko‘maklashish maqsadini ko‘zlaydi. Kooperativning asosiy vazifasi tadbirkorlik faoliyatining u yoki bu sohasida xo‘jalik yutuqlariga erishish, kooperativ a'zolari rivojlanishiga ko‘maklashish, shuningdek o‘z xo‘jaliklari manfaatlarini a'zolarga yordam ko‘rsata olish imkoniyatini uzoq vaqtga saqlab qolish maqsadida himoyalashdir. Qishloq joylarini muhim mahsulotlar bilan ta'minlashda kooperativlar katta o‘rin tutadi. Rayffayzen bozorlari uy va bog‘lar uchun yuqori sifatli tovarlarni yetkazib beradi. Malakali maslahatchilar mijozlarga o‘z xizmatlarini taklif etadilar. Oziq–ovqat sanoati, oziq mahsuloti savdosi uchun Rayffayzen tashkiloti kooperativlari uchun muhim sheriklardir. Federal darajada boshlang‘ich kooperativlar, hududiy Markaziy banklar va muassasalarning o‘zaro harakati tufayli kooperativlar istalgan vaqtda istalgan sifatda kerakli mahsulot hajmini bera oladi. Qishloq xo‘jalik mahsulotini saqlanishi, dastlabki ishlov berilishi va yig‘imi tufayli ular istalgan hajmdagi partiyalarni tashkil eta oladilar. Kooperativlar sifatni doimiy nazoratini olib beradi va o‘z mahsulotini kafolatlaydi. Kooperativ ishlab chiqargan mahsulotlar o‘z va chet el bozorlarida yuqori baholanadi. Isroil qishloq xo‘jaligida erishilgan yutuqlarning siri – qishloq xo‘jaligi va oziq-ovqat majmuasining barcha sohalarida eng yangi texnologiyalarni ishlab chiqarish va qo‘llashda hamkorlik qiluvchi qishloq xo‘jalik ishlab chiqaruvchilari va tadqiqotchilari o‘rtasidagi yaqindan o‘zaro hamkorlikdadir. Isroil tajribasining e'tiborga loyiqligi shundan iboratki, mamlakat asosan tabiiy omillarning salbiy ta'sirini yengdi, bu sohada takror ishlab chiqarish uchun ijtimoiy-iqtisodiy va texnik-texnologik qulay sharoitlar yaratilgan. Agrar sektorning ijtimoiy shakllarini aynan deyarli butun qishloq xo‘jaligini qamrab oluvchi kooperativ faoliyat turlarini rivojlantirish borasidagi Isroil tajribasining ahamiyati bir mamlakat chegarasidan uzoqqa chiqqan. 173 Isroil kooperativlarining barcha turlari, shu jumladan kibbusilar, o‘z kundalik faoliyatida iste'mol, qayta ishlash, sotish va boshqa kooperativ birlashmalarning tarmog‘iga tayanadi. Ta'minot sotuv kooperativlari kibbusilar va moshavlarga nafaqat texnika, ozuqa va o‘g‘itlar yetkazib beradilar, balki qishloq xo‘jalik mahsulotini saqlash, qayta ishlash va sotish bilan ham shug‘ullanadilar. Iqtisodiyotning kooperativ sektorida bosh ta'minot tashkiloti ulgurji savdo markaziy kooperativ birlashmasi – Xamashabir xamerkazidir. Ulgurji savdoning bu birlashmasi asosiy a'zo- hissadorlari qishloq xo‘jalik kooperativlari, shu jumladan kibbusilar. Qishloq xo‘jalik mahsulotlarining dastlabki ishlov berish va sotish Markaziy kooperativ jamiyati – Tikuva Isroildagi butun agromahsulotlarning 60 foizdan ortig‘ini sotadi. Eksport mahsulotni kooperativ federatsiyalar tomonidan tashkil etilgan AGR EKSKO kooperativ kompaniyasi realizasiya qiladi. Lotin Amerikasi 30 mamlakatlarida hozirgi vaqtda ma'lum bo‘lgan barcha xildagi va turdagi kooperativlarni, shuningdek faqat ushbu mintaqada uchraydigan kooperativlarni uchratish mumkin. Biroq u yerda kredit, matlubot va qishloq xo‘jaligi kooperativlari keng tarqalgan, ular kooperativlar umumiy sonining tegishlicha 17,5, 8,8 va 27,4 foizini tashkil etadi va ularga korporativ sektorida band bo‘lganlar umumiy sonining tegishlicha 33,4, 17,7 va 12,2 foizi a'zo. Bunday o‘zaro nisbat ma'lum bir mantiqqa ega, chunki qishloq xo‘jaligi Lotin Amerikasining barcha mamlakatlarida muhim o‘rin tutadi, moliyaviy resurslar taqchilligi esa mayda va o‘rta tovar ishlab chiqaruvchilar uchun asosiy muammo hisoblanadi. Lotin Amerikasi mintaqasining ko‘plab mamlakatlari kooperativlari uchun mustaqil qaror qabul qilish jiddiy muammo tug‘diradi, chunki ularning faoliyati davlat tomonidan ham, xususiy sektor tomonidan ham haddan ziyod tartibga solingan. Kooperativlarning moliyaviy bazasi turli fondlar hisobidan shakllanadi. Odatda, iqtisodiy faoliyat uchun zarur bo‘lgan fondlarni tashkil etishning uchta asosiy moliyaviy manbaini ajratish mumkin: paychi 30 Эргашходжаева Ш.Ж. Қишлоқ жойларида кооперацияни ташкил қилишнинг маркетинг стратегияси. -Тошкент. «Фан» нашриёти, 2006. –Б. 28-29 174 a'zolarning mablag‘lari (ko‘pchilik kooperativlarda bu nafaqat dastlabki badal, balki ish haqidan har oyda ajratiladigan foizlar), kooperativ bo‘linmas (yoki zahira) fond va tashqi moliyalash manbalari (qarzlar, kreditlar, subsidiyalar). Kooperativ oladigan sof foyda, odatda, quyidagicha tarzda bo‘linadi: uning 50 foizi paychi a'zolarga bajarilgan ish uchun mukofot sifatida yo‘naltiriladi, qolgan qismining 10 foizini zahira fondiga, 15 foizini ijtimoiy — maishiy fondga va 25 foizini ishlab chiqarishni rivojlantirish fondiga ajratmalar tashkil qiladi. Qishloq xo‘jaligi kooperativlari Argentinada kooperativlar umumiy sonining 1/3 qismini tashkil qiladi va mamlakat xo‘jalik hayotida muhim rol o‘ynaydi. Qishloq xo‘jaligiga doir ma'lumotlarga ko‘ra, Argentinada 8 ta federatsiyaga birlashgan 1380 ta qishloq xo‘jaligi kooperativi mavjud bo‘lib, shulardan 570 tasi g‘alla ekinlari, 105 tasi chorvachilik, 135 tasi mevalar, 41 tasi paxta, 31 tasi tamaki yetishtirishga ixtisoslashgan. Maqsadli yo‘nalish nuqtai nazaridan qishloq xo‘jaligi kooperativlarini 3 guruhga bo‘lish mumkin: faqat agrar sektorda faoliyat ko‘rsatuvchi kooperativlar; qishloq xo‘jaligi va o‘zaro bog‘langan tarmoqlarni qamrab oluvchi kooperativlar va ko‘p sohali kooperativlar. Birinchi guruhga qishloq xo‘jaligi mahsulotini xarid qilish va sotish, ikkinchi guruhga xizmatlar ko‘rsatish ixtisoslashgan kooperativlar kiradi. Argentina kooperativlarining katta qismi uchinchi guruhga taalluqli bo‘lib, ular nafaqat ishlab chiqarishni amalga oshiradi, balki o‘z a'zolarini barcha zarur narsalar bilan ta'minlash funksiyasini o‘z zimmasiga olish barobarida mahsulotni ham sotadi. Argentina uchun ayniqsa sut yo‘nalishidagi chorvachilik kooperativ xo‘jaliklari katta ahamiyat kasb etadi. Ular ichida I va II pog‘ona kooperativlari farqlanadi. Ko‘plab mayda va o‘rta xo‘jaliklarni birlashtiruvchi I pog‘ona kooperativlari sut mahsuloti yetishtirish bilan shug‘ullanadi. Provinsiyalar doirasida kooperativlar uyushmasini o‘zida namoyon etuvchi II pog‘ona kooperativlari I pog‘ona kooperativlari 175 yetishtirgan mahsulotni qayta ishlash va sotish bilan hug‘ullanadilar. Yüklə 2,5 Mb. Dostları ilə paylaş:
|