www.kitabxana.net
– Milli Virtual-Elektron Kitabxana
2018
Ağasəlim Pünhanoğlu
―Azərbaycan və dünya musiqi sənətindən‖
instrumental və solo-vokal növləri) və zərbi-
muğamdır.
Azərbaycan musiqisində mövcud olan bütün
muğam formaları arasında öz miqyasına və bədii
ideyasına görə ən böyüyü dəstgahdır.
Vokal-instrumental dəstgahlar (dəstgahın ən
erkən növü) Azərbaycanda XIX yüzildə əsasən
ġuĢa, ġamaxı, Bakı, Gəncə, Lənkəran, ġəki
Ģəhərlərində geniĢ yayılmıĢdır. Dəstgahlar özünün
ilk elmi təsvirini Azərbaycan alimi Mir Möhsün
Nəvvab Qarabağinin "Vüzuh ül-ərqam" (1884)
risaləsində
tapmıĢdır.
Buna
baxmayaraq,
dəstgahlar XX yüzilin 20-ci illərinədək sabit
forma prinsiplərinə malik olmamıĢlar. Eyni bir
dəstgah Qarabağ, Bakı və ġamaxı muğam ifaçılığı
məktəbinin versiyalarında fərqli Ģəkillərdə ifa
oluna bilərdi.
www.kitabxana.net
– Milli Virtual-Elektron Kitabxana
2018
Ağasəlim Pünhanoğlu
―Azərbaycan və dünya musiqi sənətindən‖
1922-ci ildə muğamın tədrisi Bakıda açılmıĢ
ilk Avropa tipli musiqi tədris müəssisəsinin dərs
proqramına daxil edilmiĢdir. Tədris proqramının
tərtibi
sonda
Azərbaycan
dəstgahlarının
strukturunda xeyli islahatlara və ənənəvi məhəlli
məktəblərin nisbi unifikasiyasına gətirib çıxardı.
Üzeyir Hacıbəyovun (1885-1948) göstəriĢinə
əsasən, o vaxtın ən nüfuzlu musiqiçilər qrupu
(Mirzə Fərəc Rzayev, Mirzə Mansur Mansurov,
Əhməd xan Bakıxanov, Arsen YaramıĢev, Seyid
ġuĢinski, Zülfi Adıgözəlov) dəstgahların ixtisar
edilmiĢ tədris versiyalarını iĢləyib hazırladılar.
20-ci və 30-cu illərdə tədris versiyaları ilə yanaĢı
olaraq, böyük sənətkarların - o vaxtın ustadlarının
geniĢləndirilmiĢ versiyaları da mövcudluğunu
davam etdirirdi. Lakin sonralar ixtisar edilmiĢ
versiyaların ifası konsert təcrübəsində, radio
www.kitabxana.net
– Milli Virtual-Elektron Kitabxana
2018
Ağasəlim Pünhanoğlu
―Azərbaycan və dünya musiqi sənətindən‖
çıxıĢlarda, qrammofon yazılarında da mövqeyini
möhkəmlətməyə baĢladı. XX yüzilin birinci
onilliklərində
Azərbaycan
dəstgahlarının
tərkibində ifa olunan bir çox melodiyalar 60-70-ci
illərdə artıq unudulmuĢdu.
Bir musiqi termini olaraq "dəstgah" termini
"tonların, pillələrin komplekti və ya məcmusu"
deməkdir. Bu formanın əsasında hər dəstgahda
fərqli olan bir neçə müəyyən ladın - muğamların
"komplekti"
təĢkil
edir, məsələn, "Rast"
dəstgahının tərkibinə daxil olan ladlar komplekti
"Çahargah" dəstgahının ladlar komplektindən
fərqlənir.
Azərbaycan
musiqisində
dəstgah
forması, baĢqa sözlə, lad siklinin tərkibi yalnız
yuxarıda sadalanan əsas ladlara və onların tonal
variantlarına malik ola bilər. Dəstgah formasının
muğam formasından baĢlıca fərqi ondadır ki,
www.kitabxana.net
– Milli Virtual-Elektron Kitabxana
2018
Ağasəlim Pünhanoğlu
―Azərbaycan və dünya musiqi sənətindən‖
dəstgahın musiqi formasının əsasında bir neçə
fərqli lad-muğamların sistemi dayanır, halbuki
muğam özü onun bütün mümkün tonal çalarları
ilə birlikdə bir lad-muğam hüdudunda musiqi
kompozisiyasından ibarətdir. Müvafiq olaraq
dəstgahın və muğamların miqyasları fərqlənir (Bu
qaydadan yeganə istisnanı Rahab muğamı təĢkil
edir, o öz tarixi təkamülü prosesində dəstgahdan
muğama çevrilərək dəstgahın lad və kompozisiya
prinsiplərini
müəyyən
dərəcədə
qoruyub
saxlamıĢdır). Xan ġuĢinski, Bəhram Mansurov,
Tələt Qasımov. Kompozisiyaların vokal-instru-
mental növləri adətən iĢtirakçılar heyəti
tərəfindən ifa olunur. Onların sırasına mütləq
müğənni-xanəndə daxildir, o özü qaval zərb
alətində ifa edir, eləcə də tar və kamança ifaçıları
daxildir. Muğamların və dəstgahların ifaçılarının
www.kitabxana.net
– Milli Virtual-Elektron Kitabxana
2018
Ağasəlim Pünhanoğlu
―Azərbaycan və dünya musiqi sənətindən‖
bu
heyəti
"muğam
triosu"
adlanmaqla,
Azərbaycanda XIX yüzilin sonlarından bəri daha
geniĢ yayılıb, hərçənd çox zaman daha geniĢ
heyətlər də ifa edirlər. Son illər Azərbaycanda
musiqi təcrübəsinə dəstgahın bir solist-xanəndə
tərəfindən ifası daxil olmuĢdur.
Vokal-instrumental dəstgahı sabit musiqi
ölçüsü (Dəraməd, Təsniflər, Rənglər) və sərbəst
vəznli improvizasiya xarakterli hissələri (BərdaĢt,
Mayə və ġöbət) birləĢdirir. Bəzi dəstgahlarda,
eləcə də hər iki melodiya tipini eyni zamanda
uzlaĢdıran hissələr də (Zərbi-Muğam) var. Praktik
olaraq BərdaĢtdan baĢqa dəstgahın bütün hissələri
müstəqil kiçik musiqi formaları Ģəklində
dəstgahdan kənarda da ifa oluna bilərlər.
Dəstgahın tərkibində bu hissələrdən hər birinin
müəyyən funksiyası və forması var. Dəraməd və
Dostları ilə paylaş: |