Cavid və Cabbarlı. Müxtəlifliyin vəhdəti
Yüklə 0,85 Mb.
|
46 (hakim həyat tərzinin) təsiri altına düşsə də, nəticədə əlindəki silahı hakim mühitin özünə qarşı çevirəcəyinə şübhə yeri qalmır. Əlbəttə, şər - İblis öz aləmində müəyyən qələbələrə nail olur (necə ki, Mefistofel artıq Faustu özününkü hesab edirdi), insanı müəyyən konkret cinayətlərə sürükləyə bilir, lakin onun daxilindəki həqiqət hissini öldürə bilmir və əksinə, bu hiss - onun daşıyıcısı, nəhayət, həyata açıq gözlə baxmağı öyrənir, passiv şikayətçilik mövqeyi tutmaq və ya zora təslim olmaq əvəzinə, ona bir vasitə kimi yiyələnmək zərurətini dərk edir, Beləliklə, ideyalar arasındakı gərgin mübarizə tərəf- lərdən hər hansı birinin qələbəsi ilə deyil, onların hər iki- sinin dialektik inkarından doğan yeni bir ideyanın qələbəsi ilə bitir. Bu, həqiqət və gücün vəhdəti ideyasıdır. Bu həmin ideyadır ki, H.Cavidin sonrakı əsərlərində kitab və qılıncın vəhdəti şəklində davam etdirilir. Ayrılıqda hikmət, həqiqət və ayrılıqda küc, qüvvət deyil, hikmətə xidmət edən qüvvət, qüvvətə arxalanan hikmət tərənnüm edilir. Gücə belə konkret münasibət "İblis" əsəri üçün də tamamilə səciyyəvidir. Burada Cavid heç də hər cür gücü deyil, yalnız "hikmətlə cilovlanmamış" (Horatsi), həqiqət cövhəri ilə pardaqlanmamış, ədalətə, haqq uğrunda mübarizəyə qarşı yönəldilmiş qaba, nadan gücü, zülm və bədbəxtlik səpən gücü inkar və ifşa edir. Yer üzərində
47 ədaləti bərqərar etməyə yönəldilmiş gücü, həqiqət yolçularının gücünü isə, əksinə, təqdir və tərənnüm edir. İblis obrazına münasibət məsələsində, bir tərəfdən, bu obrazın mifoloji İblis və demonizm problemi ilə əlaqələrinin axtarılmasında, digər tərəfdən də, klassik ədəbiyyatdan məlum olan bir sıra İblis obrazları ilə müqayisələr zamanı yol verilən sərbəstlik və aludəçilik çox vaxt tədqiqatçıları konkret məntiqi təhlildən yayındırır, əsərin öz məzmun və ideyasından uzaqlaşdırır, faciənin özünəməxsus, orijinal cəhətlərinin və spesifik ideya çalarlarının kölgədə qalmasına səbəb olur. Bizcə, əsərin düzgün şərhi üçün İblis anlayışının tari- xən necə meydana gəldiyini, min illərdən bəri ona münasi- bətin necə dəyişdiyini, müxtəlif dövrlərdə və konkret icti- mai şəraitlərdə ədəbi əsərlərdə İblis obrazına müraciətin özünəməxsus cəhətlərini izləməkdən daha çox, məhz Cavid dövründə Azərbaycanda İblis anlayışının hansı mənada işlənildiyini müəyyənləşdirmək və əgər bu mümkündürsə, müəllifin özünün "İblis" faciəsinə və İblis obrazına şəxsi münasibətini nəzərə almaq və nəhayət, əsərin öz məntiqi
Azərbayjanda İblis anlayışına ənənəvi münasibət onun şər timsalı kimi qiymətləndirilməsidir. Xalq arasında İblisə inqilabçı kimi baxmaq meyli ağlabatmaz haldır. Bu meyl yalnız Qərb ədəbiyyatının bir qisim nümayəndələri üçün xarakterik olub Azərbayjan gerçəkliyinə yaddır.
48 təhlilindən çıxış etmək daha məqsədəuyğundur. H.Cavid irsinin fəlsəfi, ədəbi və mifoloji zəmin və ənənələr fonunda, müqayisəli şəkildə öyrənilməsi, əlbəttə, təqdirəlayiq hadisədir. Lakin əvvəlcə əsərin fəlsəfi-məntiqi təhlilini vermədən, onun əsas ideya istiqamətini və müəllif mövqeyini müəyyənləşdirmədən müqayisəli təhlilə keçmək uğurlu nəticə verə bilməz. Bizcə, İblis obrazının ədəbi tənqiddə taleyi məhz belə uğursuzluq nümunələrindən sayıla bilər. İblis obrazına ədəbi tənqiddəki müxtəlif münasibət- ləri ümumiləşdirsək və təsnif etsək, iki bir-birinə tamamilə əks olan mövqe ilə rastlaşmış olarıq: bir mevqeyə görə, İblis şər qüvvələri ifadə edir və təbii ki, mənfi obrazdır. Di- gər mövqeyə görə, İblis şər qüvvələrin ittihamçısı və demə- li, müsbət qəhrəman kimi çıxış edir. H.Cavidin "şər qüvvə- lərin" təbiəti və mənşəyi məsələsini necə həll etdiyinə dair də ədəbi tənqiddə fikir ayrılıqları olduğundan bu mövqelər hər biri öz növbəsində üç yerə bölünür. Birinci mövqeyə görə, ya şərin mənbəyi Allahdır və İblis Allahın törətdiyi cinayətlərin timsalıdır, ya şərin mənbəyi insandır və İblis insanın özündədir, ya da şərin mənbəyi naqis ictimai mühit- dir və İblis bu mühitin timsalıdır. İkinci mövqeyə görə, İb- lis özü şərdən kənardadır və hadisələrə qiymət verərkən ya Allahı şərin yeganə mənbəyi və baisi saymaqla onu ifşa edir, ya şəri insanın təbiəti ilə bağlayır və insanı ifşa edir,
49 ya da ictimai mühiti şərin törədicisi kimi ittiham edir. Hər iki halda prinsipial fəlsəfi əhəmiyyəti olan məsələ şərin mənbəyinin Allahda, İnsanda, yoxsa ictimai mühitdə axtarılması məsələsidir. İblis obrazının şərin timsalı, yox- sa ittihamçısı olması isə daha çox dərəcədə bir ifadə, təsvir metodu olmaqla bədii sənətkarlıq məsələsidir. Lakin aşağı- da görəcəyimiz kimi, bu ikinci cəhət də müəllifin fəlsəfi mövqeyinin düzgün açılması üçün ciddi əhəmiyyətə malik- dir. Allahı şərin baisi hesab etmək üçün əvvəlcə onun möv- cudluğunu qəbul etmək lazımdır. Şərin əsil ictimai mənbə- yini qoyub, göylərdə ona mənbə axtarmaq (hətta bu mənbə- yi Allahda görmək belə) XIX əsrin əvvəlləri üçün (mə- sələn, Bayron) bir orijinallıq və cəsarət idisə, XX əsrin əvvəlləri üçün ya deyilənlərin təkrarı, ya da dövrün mütərəqqi fikir axınından geri qalmaq kimi qiymətləndiril- məlidir. Əgər H.Cavid Qərb ədəbiyyatında dərin kök salmış və artıq ənənəviləşmiş bir ideyanı sadəcə olaraq təkrar et- səydi və ya hətta müəyyən dəyişikliklərlə və ən gözəl bədii formada təkrar etsəydi, bu, şairin nə böyüklüyündən, nə də filosofluğundan danışmağa əsas verərdi. Zira, mütəfəkkir ədibin böyüklüyü birinci növbədə onun təsdiq və təbliğ et- diyi ideyanın orijinallığı və böyüklüyü ilə müəyyən olunur. Əsərin əsas ideyasını kənarda qoyub İblisin, İxtiyar şeyxin və s. sözlərini heç bir əsas olmadan müəllifin adına yazdıqda faciənin ideya orijinallığı şübhə altına alınmış
Yüklə 0,85 Mb. Dostları ilə paylaş:
|