Cavid və Cabbarlı. Müxtəlifliyin vəhdəti
Yüklə 0,85 Mb.
|
79 aiddir. Burada simvolun əks etdirdiyi məzmun konkretdir, ünvanı məlumdur. Müəyyən qisim insanlar (məhz İblisə uyanlar, hakim ictimai mühitin sadiq nümayəndələri) "iblis" addandırılarkən isə həmin məfhumdan yenə də simvol kimi – ümumiyyətlə, şər daşıyıcısı mənasıda istifa- də edilmişdir. Böyük hərflə "İblis" (İblis obrazı) və kiçik hərflə "iblis" (İblisin "qulları") anlayışlarını, onların ifadə etdikləri real qüvvələrin qarşılıqlı münasibət və nisbətini biz yuxarıda ümumi planda nəzərdən keçirmişik. Lakin əsərin finalında "iblis" simvolunun hər iki ümumilik dərə- cəsinin bir daha xatırladılması faciədə bir yox, iki dramatik xətt odduğunu, başlıca ideyanın əslində iki nisbi müstəqil yolla inkişaf etdirildiyini və mənzil başında – açılış məqa- mında birləşdiyini göstərən mühüm nöqtədir. Bu iki yol, bir tərəfdən, İnsan-İblis (mütərəqqi qüvvələr və mürtəce ic- timai quruluş) konfliktinin, digər tərəfdən isə İnsan-İnsan
Bir qayda olaraq, ədəbi tənqiddə bu iki dramatik xətdən gah biri, gah da o birisi öz əksini tapır, bu xətlər ara- sındakı əlaqə və vəhdət isə göstərilmir. Halbuki müəllifin
Biz İnsan-İnsan dedikdə heç də iki müxtəlif insan arasındakı ziddiyyəti nəzərdə tutmuruq. Əsərdəki ideyalar fərdi münasibətlər səviyyəsindən qat-qat yüksəkdə durur. İnsan-İnsan dedikdə eyni bir insanın, daha doğrusu, ümumiyyətlə İnsanın daxili, mənəvi ziddiyyətləri nəzərdə tutulur.
80 əsas məqsədlərindən biri bu iki xəttin eyniyyətini, insanın daxili, mənəvi ziddiyyətlərinin onun ictimai həyatı ilə, xari- ci ziddiyyətlərlə qırılmaz vəhdətini göstərməkdən ibarətdir. İnsanların daxili aləmini, buradakı ziddiyyətləri, əksliklərin mübarizəsini daha əyani təsvir etmək üçün müəllif obrazları şərti olaraq – yalnız bədii təxəyyülün məhsulu ola biləcək bir yolla iki yerə bölür. İnsanın mənəvi aləmi parçalanır və eybəcər ictimai mühitin insanlarda formalaşdırmış olduğu mənfi cəhətlər ayrıca bir iştirakçıya - məlum əfsanələrə görə bu cəhətlərin rəmzi olan İblisə şamil edilir. Bununla müəllif dialektik təfəkkür üçün zəruri olan "vahidin ikiyə bölünməsi və onun bir-birinə zidd hissələrinin dərk olunması" (Hegel) tələbinin ödənilməsinə özünəməxsus bədii ustalıqla nail olmuşdur. İblis hadisələrin müstəqil bir iştirakçısı deyil, naqis ictimai mühitin və bu mühitdə yaşayan müəyyən insanların özününküləşdirmiş olduğu ictimai təbiətli şər qüvvələrin ifadəsidir. Pislik, şər kənardan, hansı isə mövhumi qüvvə vasitəsilə daxil edilmir, o, ictimai hadisələrin öz daxili məntiqindən, habelə bu hadisələrdə iştirak edən adamların dünyagörüşündəki, mənəviyyatındakı natamamlıqdan, mövcud ictimai mühitdəki qüsurların insan tərbiyəsinə mənfi təsirindən bir nəticə kimi hasil olur. İblis müxtəlif qiyafətlərdə müxtəlif adamlarla söhbət edir. Lakin İblislə söhbət insanların ictimai mühitlə
81 ünsiyyəti olmaqdan başqa, həm də nəcib hisslərin qaba duyğularla mübarizəsi, insanın öz ikinci, qüsurlu Məni ilə qarşılaşmasıdır. Xalqın qoruyub-yaşatdığı, nəsildən nəslə ötürdüyü və inkişaf etdirdiyi ali mənəvi keyfiyyətlərin ictimai mühitdəki nöqsanlarla, onların insan daxili aləmindəki inikası ilə qarşılaşmasıdır. İblisin fövqəltəbii mahiyyətli ayrıca varlıq deyil, mü- əyyən ictimai-iqtisadi şəraiti və belə şəraitdə insan mənəviy- yatında təzahür edən mənfi keyfiyyətlərin təcəssümü olması və naqis mühit daxilində insanın daim İblislə qarşılaşmasının labüdlüyü əsərin özündə İblisin dili ilə belə söylənilir:
Bu birlik həm əksliklərin vəhdətindən, insana məxsus mənəvi keyfiyyətlərin antinomik təbiətindən, həm də insanın mövcud ictimai mühitdən ayrıla bilmədikdə, onun nöqsanlarını da labüd surətdə özündə daşıması faktından irəli gəlir. "İblis"də cərəyan edən hadisələr elə bir tarixi dövrə, şəraitə təsadüf edir ki, bu zaman mövcud üsuli-idarənin, ic- timai quruluşun digər naqislikləri ilə yanaşı uzun sürən mü- haribə insanların əsəblərini tarıma çəkir, qayda-qanun nə- zarəti daha da zəifləyir, adam öldürmək su içmək kimi bir şey olur, rəzil və xainlərin varlanması, kef çəkməsi, hakim
82 mövqe əldə etməsi üçün əlverişli şərait yaranır, aclıq və səfalətin yayılması altun hökmranlığını daha da gücləndirir. İblis insan mənəviyyatını miskinləşdirmək, onu mühitin passiv əlavəsinə çevirmək vasitələrinin; altun və qurşunun, maddi nəşə və zorakılığın timsalıdır. İnsanda öz gücünə, həqiqətin, xeyirin gücünə inamsızlıq yaradan və onu kənardan kömək axtarmağa vadar edən – onu qurşuna saran qüvvədir. İblisin fərdi və ictimai mahiyyəti onun son monoloqunda belə ifadə olunur: Mənsiz də, əmin ol, sizə rəhbərlik edən var: Qan püskürən, atəş sovuran kinli krallar, Şahlar, ulu xaqanlar, o çılğın dərəbəklər, Altun və qadın düşkunü divanə bəbəklər. Kralların, şahların "püskürdüyü" müharibənin müdafiəçisi, onların miras qoyduğu ictimai mühitin ən bariz və miskin nümayəndəsi İbn Yəmindir. "Altun və qadın düşkünü divanə bəbəklər" də ən çox ona məxsusdur. İblis İbn Yəminin içindədir, varlığındadır. Lakin İbn Yəminin həyatı da, ölümü də adidən adidir, onda heç bir mənəvi mübarizə, heç bir dramatizm yoxdur. Dramatizm ona görə yoxdur ki, burada təkhakimiyyətlilik var: İbn Yəminin daxili aləmində İblisə qarşı dura biləcək və İblisin mübarizə aparmalı olduğu ikinci qüvvə yoxdur. Mübarizə müəyyən mənada hakim ictimai münasi- bətlərin, mühitin fövqündə dayanmaq istəyən, namus və lə-
Yüklə 0,85 Mb. Dostları ilə paylaş:
|