Cavid və Cabbarlı. Müxtəlifliyin vəhdəti
Yüklə 0,85 Mb.
|
75 böyük cinayətlər törətdirməyə, həyatın dərin, çıxılmaz çirkabları içində sürüklədərək onun bütün fənalıqlarına bulaşdırmağa hazırlaşır..." Mənəviyyatında hələ müəyyən işıq, nur olan adamları da mənən öldürmək üçün əlindən gələn bütün fənalıqları həyata keçirdikdən sonra İblis məğrur qəhqəhələrlə Arifə müraciət edib deyir:
Lakin İblis insan mənəviyyatındakı zəif, əslində isə yalnız ilk baxışda zəif olan nurun qüdrətindən xəbərsizdir. Sən demə, insandakı insani başlanğıcı tamamilə məhv etmək mümkün deyil. Bıçaq sümüyə dirənəndə nə kimi möcüzələr yarandığını İblis hələ bilmir... Nurla atəş qarşılaşarkən, nur zərif olsa da, atəş möhtəşəm olsa da - nur atəşi ram edir. Nur bir məqsəd olaraq qalır və üstəlik atəşi öz vasitəsinə çevirərək qüdrət və qüvvət kəsb edir. İblisin məntiq kitabında bu bölmə o vaxta qədər hələ yazılmamış olduğundan, onun gözlədiyinin xilafına olaraq sağlam mənəviyyatlar son nəticədə ölmür, əksinə, ölmüş
76 zənn olunanlar da dirilir. "Məntiq" pozulur, aləm bir-birinə qarışır, dünya rəqs edir. Faciənin sonluğundakı rəqs səhnəsi də əsərdəki rəmzlərdən biridir. Bu səhnə hadisələrin gedişinə heç də təsadüfən daxil edilməyib və onun çox ciddi ictimai-siyasi və fəlsəfi mənası vardır. Ölülərin rəqsi ilə başlanan bu səhnə tədricən real məzmun kəsb edir, dünyanın bütün təzadlı ünsürləri qarşı- qarşıya gələrək rəqs edir və bu mərhələni ən çox İblis hiss edir, çünki bu dəfə rəqs edən (oynayan, laxlayan) onun təmsil etdiyi hakim ictimai mühitin özüdür. Arifin gözündə dünyanın rəqs etməsi əslində onun mənəvi aləmində gedən təbəddülatları – onun "qəflət yuxu- sundan" oyanmasının, silkələnməsinin nəticəsidir. Bu rəqsi ətrafdakılar da hiss edir, çünki onların hamısı sarsılır, hamı böhran keçirir, dünyaya əvvəlki donuq, ölgün baxışlarını dəyişirlər. İblis də dünyanın rəqs etdiyini görür və hiss edir. La- kin onun bu rəqsə münasibəti və bu rəqsdə iştirakı tamam başqa mənaya malikdir. İblis silkələnib ayıldığı üçün deyil (o, həmişə ayıqdır), ayağının altı silkələndiyi üçün dünyanı rəqsdə görür. İblis üzərində dayandığı möhkəm özülün artıq laxladığını, dünyanın əvvəlki nisbi sabit ahənginin pozulduğunu, hakim ictimai mühitin qoyduğu qayda-
77 qanunların çürüdüyünü hiss edir və dünyanın rəqsini öz faciəsi kimi dərk edir (özünü o yerə qoymasa da!...). Təsadüfi deyil ki, rəqs səhnəsinin ardınca İblisə ümumi hücum başlanır: - Qəhr olmalı, məhv olmalı İblis. Hadisələrin gedişi prosesində Arifdəki çılğınlıq, nəhayət İblisə keçir... Arif əvvəlcə dünya haqqındakı təsəvvürləri ilə dün- yanın özü arasındakı uyğunsuzluqlarla qarşılaşdıqca çılğın- laşır. Lakin mürəkkəb həyat keşmə-keşlərindən keçdikcə, onun iç üzünü yaxından gördükcə nəzərlərinə bir aydınlıq gəlir. İblis üçün isə bu proses tərsinə gedir. Əvvəlcə, o, dünyaya çox yaxşı bələddir; hər şeyi bilir, çünki bütün ha- disələr onun qoyduğu yolla, onun təmsil etdiyi qayda-qanu- na uyğun şəkildə gedir. O, bu yolun mütləqliyinə, hamı üçün zəruri olduğuna qəti şəkildə əmindir. Həyatda bu zə- rurətə, bu qüvvətə qarşı dura biləcək ikinci bir real qüvvə görmür. İnsanların "sadəlövh" arzu və "xəyallarına" isə cid- di bir şey kimi baxmır, onlara istehza ilə yanaşır. "Səhv" yola uyanları "xilas etmək" istəyir, onları real, "qüdrətli", qara həqiqət yoluna dəvət edir. Lakin hadisələrin gedişi başqa nəticələrə gətirəndə, pak arzularla yaşayan adamlar naqis həyata qədəm qoysa da, onun yolu ilə getməyəndə, gedə bilməyəndə və yeni yollar axtaranda, silaha qurşansa da, son nəticədə onun özünə qarşı çıxanda artıq İblisin
78 dünya haqqındakı əvvəlki mütləq təsəvvürləri daha özünü doğrultmur. Əvvəl insanlara bələdçilik edən, dondan-dona girən, öz iç üzünü məharətlə gizlədən və həmişə istədiyinə çatan İblis indi daha hakimi-mütləq deyil, indi onun ən sadiq qullarını sıraya düzüb güllələyirlər, indi onu hamı tanıyır və o, maskasını atmalı olur. ...Və belə məqamda İblis özü çılğınlıq vəziyyətinə düşür. Təsadüfi deyil ki, son monoloqunu söyləyən İblisin halını müəllif "gah istehzalı və məğrur, gah çılğın və qorxunc qəhqəhələrlə", – deyə şərh edir. Məmnun qəhqəhə- lərlə səhnəyə çıxan İblis istehzalı və məğrur qəhqəhələrlə öz "qüdrətini" nümayiş etdirir və nəhayət, istədiyinə nail ola bilməyəndə çılğın qəhqəhələrlə səhnəni tərk edir. İblisin son monoloqunda özünə verdiyi səciyyə onun ümumiləşmiş məzmununu bir daha təsdiq edir:
"Cümlə xəyanətlərə" ayrı-ayrı adamlar və ya yanlız adamlar bais ola bilməz. Belə bir "qüdrəti-külliyyə" yalnız bütövlükdə hakim ictimai mühit – İblis ola bilər. Bəs "hər kəsə xain olan insanın" "iblis" adlandırılması necə izah oluna bilər? Yaxud bu iki "iblis" sözünün rəmzi mənası eynidirmi? - Yox! "İblis nədir?" sualı faciədəki İblis obrazına Yüklə 0,85 Mb. Dostları ilə paylaş:
|