Cavid və Cabbarlı. Müxtəlifliyin vəhdəti
Yüklə 0,85 Mb.
|
83 yaqətlə yaşamağa çalışan Ariflə onu mühitin çirkabına sü- rükləmək istəyən İblis arasında daha kəskin gedir. Bir qədər sadələşdirdikdə bu mübarizə insan ilə mühit arasındakı mübarizədir. Arifin taleyi ilə tanış olduqda təbii bir sual ortaya çı- xır. İctimai mühitdən kənarda, onun fövqündə dayanmaq ümumiyyətlə mümkündürmü? İnsan özü naqis mühitdə ola- ola bu mühitə qarşı çıxa bilərmi? Mühitin təqdir etdiyini in- kar edə bilərmi? Bəlkə elə mövcud ictimai mühit şəraitində İblisin qələbəsi zəruridir, ona qarşı mübarizə əbəsdir? Axı məlum müddəaya görə, insan ictimai mühitin məhsuludur. Bu doğrudur. Lakin mövcud üsuli-idarə və siyasətlə şərtlənən hakim mühitdən başqa xalqın əsrlərdən bəri ye- tirib yaşatdığı, nəsildən nəslə ötürdüyü sağlam mənəviyyat da vardır. Bu mənəviyyatı özündə gəzdirən insan hakim mühitdən daha zəngindir. Məhz buna görə də insan eyni zamanda mühiti, şəraiti dəyişdirən, "tərbiyə verənin özünə (mühit) də tərbiyə verən" (Marks) qüvvədir. Böyük hərflə İnsan məhz lazım gəldikdə naqis mühitin fövqündə durma- ğı, ona qarşı mübarizə aparmağı və özü ilə həmagəng olan yeni mühit yaratmağı bacaran insandır. Əlbəttə, bu mübari- zədə qalib gəlmək çətindir. Naqis, kəsirli ictimai mühitdə – müharibələrə sövq edən, altunlara hakimiyyət verən, mə- həbbətin tapdanılmasına yol açan bir mühitdə insan çirkli dəryada üzən təmiz qayıqdakı kimidir; müvazinət azca
84 pozulduğu təqdirdə çirkli sular insanı öz ağuşuna ala bilər. "İblis"də tərənnüm olunan müvazinət zəka ilə xarakterin, hiss ilə ağılın, ehtiras ilə təmkinin, əqidə ilə iradənin müvazinətidir, onların ahəngdar vəhdətidir. Bu vəhdət qırıldıqda, müvazinət pozulduqda İblisin insan mənəviyyatına daxil olması üçün, yaxud mühitin təlqin etdiyi mənfur cəhətlərin təzahürü üçün şərait yaranmış olur. Nə qədər ki, Arifin mənəvi aləmində ahəng pozulmamışdı, o, İblisi daxilinə buraxmır, onun açdığı qapılardan - altun və qurşun qapılarından keçmirdi. Elə ki, Arif fərdi məhəbbəti yolunda mühitin mənfur maneələrinə rast gələrək, onlara qarşı dayanmaq əvəzinə onlarla sazişə girir, elə ki, məhəbbət öz ecazkar, ruhani xarakterini dəyişib eqoist xarakter alır, ağıl hissə, təmkin ehtirasa güzəştə gedir, xarakter və iradə zəka və ideyanı tamamlaya bilmir, onda Arif İblisin açdığı rakı (şərab) qapısından keçir və dumanlanmış Məni tərəfindən heç bir müqavimətə rast gəlməyərək, altun və qurşun dünyasına daxil olur. Arifin düşdüyü halı İblis belə mənalandırır:
Əslində isə Arifi İblisə uymağa məcbur edən məhəbbət deyil, bu məhəbbətin təmkin və iradə ilə tamamlanmaması, yarımçıq və eqoist xarakter daşımasıdır. Zira, məhəbbət insanı alçaltmalı deyil, yüksəltməlidir. Arifi alçaldan isə onun öz gözəl məqsədinə çatmaq üçün istifadə
85 etdiyi eybəcər yollardır. Bu yollar Arifin yaşadığı mühitdə salınmış yollardır. Bu yollarla altuna çatmaq olar, lakin qarşılıqlı məhəbbətə, vüsala çatmaq olmaz. Rənanı da yanılmağa vadar edən, İbn Yəminlərin ar- xasınca sürükləyən tək bir mənəvi keyfiyyətin – qisas hissi- nin mənəviyyatın ümumi ahəngindən ayrılaraq mütləqləş- məsi, bütün başqa hissləri, hətta məhəbbət hissini də gölgə- də qoymasıdır. Qisas hissi o dərəcədə mütləqləşir ki, Rəna- nın hətta ailə qurmaq meyarı da məhəbbət yox, qisas olur:
Fərdi qisasçılıq hissi Rənanın yeganə həyat amalına çevrilməsəydi, fərdi məhəbbət Arifin digər insani keyfiyyətlərini pərdələməsəydi, İblis onların dünyasına nüfuz edə bilməzdi. Mühit nə qədər eybəcər olursa olsun, İblis nə qədər güclü olursa olsun, insan öz şəxsi mənəvi dünyasında zəif- lik göstərməsə, səhvə yol verməsə məğlub olmaz. İblisə yol açan belə səhvlərdən biri müəyyən bir fərdi hissin mütləq- ləşməsidir, hər hansı bir mənəvi keyfiyyətin, duyğunun, eh- tirasın ölçü həddini keçərək öz əksliyinə çevrilməsi, insanın əqidə və amalına zidd mahiyyət kəsb etməsidir. Bu baxım- dan, müəllif insanın mənəvi aləmində əksliklərin vəhdəti və mübarizəsi problemini qabarıq şəkildə qoymuş, insanın İb- lislə mübarizəsinin yalnız xarici ziddiyyət məqamını deyil, həm də daxili ziddiyyət məqamlarını müvəffəqiyyətlə,
86 yüksək bədii ustalıqla əks etdirə bilmişdir. Əsərdən həm də belə bir məntiqi nəticə hasil olur ki, insan öz daxili aləmini dərk etmədən mühiti dərk edə bil- məz və ona qarşı dayana bilməz. Kamil mənəviyyata malik olmadan mühitin təzyiqinə tab gətirə bilməz. Fərdi hisslərin məhdud dairəsini keçib, onları ümumbəşəri hisslərlə tamamlaya bilməsə, fəlsəfi baxımdan mənalandırmaq səviyyəsinə yüksələ bilməsə çirkli mühitdə saf qala bilməz. Hamlet ona görə filosofdur ki, o, fərdi qisasçılıq hissindən yüksəkdə dayanır, kiminsə eybəcərliyi arxasında bu eybəcərliyi doğuran naqis mühiti - dünyanı görür və tək əmisini deyil, bütövlükdə, həmin naqis dünyanı özünə düşmən sayır. Bununla belə, Hamlet bu naqisliklərin əsil səbəbini və ona qarşı mübarizə yolunu tapa bilmir. H.Cavidin qəhrəmanları isə inkişaf prosesindədirlər. Onlar əvvəlcə İblisi yaxına buraxmaq istəmir, hakim mühitin tələblərindən, real həyatdan uzaq qaçırlar. İblisin - hakim mühitin eybəcərliyini hiss etsələr də, dərk etmir, fəal mövqedə dayana bilmirlər. Sonra real həyata daxil olur, fərdi hisslərə uyur və özləri də bilmədən eybəcər mühitin çirkabına bulaşırlar (inkar məqamı). Daha sonra isə öz səhvlərini dərk edir, İblisin mahiyyətini anlayır və onu rədd edir (inkarı inkar məqamı). Lakin bu inkişaf asanlıqla, öz- özünə həyata keçməyib, gərgin daxili mübarizənin, mürək- kəb dramatik hadisələrin nəticəsi kimi ortaya çıxır. Burada
Yüklə 0,85 Mb. Dostları ilə paylaş:
|