Cavid və Cabbarlı. Müxtəlifliyin vəhdəti
Yüklə 0,85 Mb.
|
116 qaynaqlaşmaqda olan bu insan axınına baxıb uzaq-uzaq yerləri düşünürmüş kimi dalğın oturur». Xürrəm diyarı xeyli dərəcədə Nizaminin «xoşbəxtlər ölkəsinin» xatırlatsa da ondan ciddi surətdə fərqlənir. Belə ki, bu «xoşbəxtliyin» öz içərisində ona qarşı bir üsyan var. Elxan öz yaratdığı dünyanın naqisliyini duyur, bu mühit onu darıxdırır və yeni axtarışlara sövq edir. * * *
Əsrlər boyu fəlsəfinin ən önəmli problemləri sırasında duran pul və mənəviyyatın, ağıl və hissin, güc və tədbirin, riya və həqiqətin inam və şübhənin mübarizəsi və s. bu kimi problemlər yeri gəldikcə məhz fəlsəfi müstəvidə işıqlandırılır və müəllifin bu məsələlərə olduqca orijinal və yaradıcı münasibəti üzə çıxır. Gənc Cabbarlıda «azad sevgi», «hissiyyat azadlığı» ideyaları, səadət yolu qarşısında ucaldılmış sosial və iqtisadi çəpərlərə, vaxtı keçmiş, daşlaşmış, qartlaşmış adət-ənənələrə qarşı üsyan mövqeyi spesifik bir xətt kimi keçir və müəllif bu məsələləri ön plana çəkmək üçün heç vaxt fürsəti əldən vermir. «Solğun çiçəklər»də də, «Nəsrəddin şah»da da, «Aydın»da da kobud güc (fizikimi güc, pulunmu gücü, ictimai mövqedən, yaxud valideynlik hüququndan sui- istifadəmi – fərqi yoxdur) saf məhəbbətə qarşı çıxır və gənclərisəadətdən məhrum edir. Lakin «Solğun çiçəklər»də ailə miqyasında üzə çıxan kobud güc «Nəsrəddin şah»da
117 bir ölkənin başçısının xarakteri və bu ölkədəki siyasi recimlə, «Aydın»da, «Oqtay Eloğlu»da və «Od gəlini»ndə isə ictimai quruluşun mahiyyəti ilə bağlanır. «Od gəlini»ndə sosial ədalətsizliyə işğal və əsarət ideyası da əlavə olunur və burada həm də əsl dinə və dindən ictimai güc vasitəsi kimi istifadə edilməsinə münasibət ifadə olunur. «Nəsrəddin şah»da zülmün, rəzalətin mövcud siyasi recimin hadisələrlə zəngin bədii obrazı yaradılır. Neçə-neçə qətllər, neçə-neçə iradələrin zorlanması, neçə yurd-yuvanın yerlə yeksan edilməsi... Pyesdə mövcud sosial gerçəklik, zülm, sosial ədalətsizlik hadisələr səviyyəsində təsvir olunur. Burada hələ «Bəxtsiz cavan», «Müsibəti- Fəxrəddin», «Laçın yuvası» və s. bu qəbildən olan əsərlərlə ideya və üslub yaxınlığı vardır. Belə əsərlərdə şəxsi qəddarlıq kimi də anlaşıla biləcək hadisələr, insanların öldürülməsi, qızların zorla aparılması, kobud fiziki gücün konkret təzahürləri təsvir olunur. Burada ideyanın, mövqeyin, iradənin yox, ancaq kobud gücün təcavüzündən söhbət gedir. Burada hətta şah da bir dövlət başçısı olmaqdan daha çox bir fiziki şəxs kimi, öz fərdi istəkləri ilə hadisələrə qatılır. Burada intiqam da son həddə məhz şəxsdən intiqam alınması ilə, fiziki güclə, hadisə ilə həyata keçirilir. Burada hələ pis insanlar və yaxşı insanlar bölgüsü vardır. Hadisələr insanın
118 daxilində deyil, insanlar arasında baş verir. «Aydın»da isə proseslər daha çox dərəcədə insanların qəlbində və düşüncələrində baş verir. Və bu ideyalar sosial həyatın ziddiyyətləri ilə bilavasitə bağlıdır. Burada ölüm də qətl yox, intihar yolu ilə həyata keçir. İnsanlar bilavasitə fiziki təcavüz nəticəsində, zalımların xəncərindən və ya gülləsindən deyil, mənəvi aləmə ğəcavüzün nəticəsi olaraq həlak olurlar. Azadlıq idealı da təkcə öz evi, öz mülkü, öz kəndi miqyasında, daha çox maddi-sosial müstəvidə deyil, öz istəkləri, öz arzuları, öz düşüncələri miqyasında, daha çox mənəvi-sosial müstəvidə təqdim olunur. «Din və azadlıq», «adət-ənənə və azadlıq», «ictimai mühit və azadlıq» problemləri Cabbarlının müxtəlif əsərlərində müxtəlif kontekstlərdə üzə çıxır. «Aydın»da oxuyuruq: «Dühalar düşməni, zəkalar, iradələr qatili adət!»; «Öz varlığını göstərmək istəyənlər heç bir adətə, qanuna boyun əyməməlidirlər». «Məni ancaq arzularım idarə edir...» «İnsan arzu uğrunda heç bir şey qarşısında durmamalıdır. Budur mənim prinsipim»... F.Nitsşenin öz şah əsərini nəyə görə Zərdüştün adı ilə bağladığını anlamaq üçün çox uzağa getməyə ehtiyac yoxdur. Bu əlaqənin kökləri «Aydın»da və «Od gəlini»ndə çox gözəl açılır. Mütləq azadlığa can atan insan bütün buxovları qırmaq, bütün qadağaları ləğv etmək, öz əməllərini ancaq gəndi istəklərinə uyğun qurmaq əzmi
119 göstərir. Lakin, əlbəttə, bu mümkün deyil. Bu, vəhşi azadlıqdır. Müasir insan isə vəhşilərdən məhz öz istəyini, instinktlərini, nəfsini buxovlamaq, dinin, əxlaqın, adət- ənənənin və nəhayət, intellektin və hüququn tələblərinə uyğunlaşdırmaqla fərqlənir. İnsan buna məcburmu olur? Yoxsa insan öz xoşu iləmi öz qarşısında çəpərlər çəkir? Əlbəttə, mütləq azadlığın mümkün olmadığını, həyatı nəfsə tabe etdirməyin yüksəklik əlaməti olmadığını Cabbarlı çox gözəl bilirdi. Bəs bu paradoks necə izah olunmalıdır? Necə ola bilərdi ki, bütün əsərlərində var- dövlət hərisliyinə, cismani hissiyyata, meşşanlığa, şəhvətə qarşı kəskin mövqe tutan, insanlığın ali mənasını, ali hissləri... tərənnüm edən Cabbarlı adət-ənənəyə, dinə qarşı meydan oxusun?! Baş qəhrəmanı «İnsan arzusu uğrunda heç bir şey qarşısında durmamalıdır», – deyən yazıçı arzunu ancaq sadəcə istək, nəfs mənasındamı başa düşürdü? Burada
Cabbarlı ənənəvi
Şərq fəlsəfəsinin hüdudlarından kənara çıxır. İstər-istəməz belə bir sual yaranır. Arzuların buxovlanmasına, boğulmasına yönəldilmiş Şərq tərbiyəsinə qarşı üsyan edərkən Cəfər Cabbarlı ifrat Qərb təlimi olan freydizmin təsiri altına düşmürmü? Lakin maraqlı da burasıdır ki, Cabbarlının müasiri olan Z.Freydin və onun təliminin o vaxt Azərbaycanda məlum olması ehtimalı çox azdır. Real olanı Yüklə 0,85 Mb. Dostları ilə paylaş:
|