Cavid və Cabbarlı. Müxtəlifliyin vəhdəti
Yüklə 0,85 Mb.
|
124 görməyə çalışan oxucu sonluqda Balaşın da başqalaşmasını və bəlkə də «get, daha sən o Sevil deyilsən» deməsini gözləyir. Lakin təəssüf ki, Balaş hadisə müstəvisində dəyişərək indi daha Edilyanı deyil, Sevili seçsə də, mahiyyət müstəvisində yenə dəyişməz qalır. Hadisələrin yox, ideyaların inkişaf yolunu izləyən oxucu qadınların taleyindəki bu inqilab (məhz inqilab!) fonunda kişilərin və kişiliyin taleyi barədə cavabsız suallarla birgə qalır.
* * *
Bütün bunlar bu gün necə də tanış gəlir?! Elə bil bütün dünyalar nə vaxtsa açılıb, təzədən bağlanıb, kələfin ucu nə vaxtsa tapılıb, təzədən itib. Dövrün üvertürası çoxdan çalındığı kimi, dövrün faciəsi də, dramatizmi də, hətta təntənəli marşı da nə vaxtsa irəlicədən yazılıb. Onları öz mədəni-mənəvi sərvətlərimizdə və milli- genetik kodumuzda axtarmalıyıq! Dahilər zaman tanımır, – deyirlər. Sadəcə zamanı tariximizin mənəvi yüksəliş məqamlarına doğru sürüşdürmək, sonra yenidən çağdaş zamana qayıtmaq lazımdır – dahilərlə birlikdə! Onların dahiliyi gələcək nəsillərin yoluna çıraq tutmağındadır!
125 Cavid və Cabbarlı dil, din, mənəviyyat , azadliq haqqinda Bütün bu deyilənlərə əlavə olaraq XX əsrin bu iki böyük şəxsiyyəti arasında daha bir ümumi cəhəti qeyd etmək istərdik. Bu – dil məsələsidir. Müasir Azərbaycan dilinin formalaşmasında onların rolu məsələsidir. Hamı tərəfindən qəbul olunmuş, lakin yenə də layiq olduğu dərəcədə vurğulanmayan həqiqətlərdən biri budur ki, müasir Azərbaycan dilinin formalaşmasında heç kim Cəfər Cabbarlı qədər böyük rol oynamamışdır. Cabbarlı türk dilini gözəl bilməklə yanaşı, məhz yerli türk ləhcəsinin müstəqil ədəbi-bədii dil səviyyəsinə çatdırılması sahəsində əvəzsiz xidmət göstərmişdir. Lakin Cavidin dilimizin inki- şafında rolu barədə fikirlər müxtəlifdir. Çoxları hətta onu yabançı üslubda yazmaqda təqsirləndirir, müasir dilimizdə fərqli ünsürlərə Osmanlı şivəsinin təsiri kimi qiymət verir- lər. Lakin məhz Cavidin dilimizi zənginləşdirmək, böyük türk dilinin potensial imkanlarının müasir Azərbaycan dili-
126 ni inkişaf etdirmək sarıdan xidməti ədalətsizcəsinə heçə en- dirilir və ya ən yaxşı halda çox sönük şəkildə qeyd olunur. Bax, bu sahədəki həqiqətə işıq salmaq üçün o dövrün gerçəkliyindən verilən qiyməti yada salmaq yerinə düşərdi. Həm də ona görə ki, bu böyük həqiqi qiyməti kim isə başqası deyil, məhz C.Cabbarlı verir: “Caviddə su kimi duru, almaz kimi saf, parlaq və oynaq bir lisan vardır ki, bu, islahına çalışan lisanımızın təkamül özülü ola biləcək- dir, zənnindəyik. Zatən, bir millət üçün lisanı onun şairləri, ədibləri yaradırlar ki, Cavid də bu cəhətdən qiymətlidir. Bizcə, Cavidin orta bir yol götürmüş lisanı Azərbaycanda tətbiq ediləcəyi kimi, ərəbləşmiş Fikrət və Hamid lisanla- rını da meydandan sıxıb-çıxaracaqdır” (C.Cabbarlı. “Ədəbi mübahisələr”). Müasir dövrdə, məhz Cavidlərin, Cabbarlıların böyük səyləri nəticəsində formalaşmış Azərbaycan ədəbi dili ilə müqayisədə bizə bəlkə də çətin görünən Cavid lisanının o dövr üçün həqiqətən böyük bir tərəqqi olduğunu ancaq onun müasirləri düzgün qiymətləndirə bilərdi. * * *
Cavid milli və dini dəyərlərlə müqayisədə, ümumbəşəri dəyərlərə daha böyük önəm verir. Onun maarifçiliyi də, dünyəvi məktəblər uğrunda mübarizəsi də, bizcə, hər hansı bir millətə və dinə mənsub olmaqdan öncə, bir bəşər övlədı olaraq özünü dərk etməyi ön plana
127 çəkməsindən irəli gəlir. Maraqlıdır ki, gəncliyində daha çox millətçi olan Cabbarlı da tədricən ümumbəşəri ideyalara doğru təkamül yolu geçir. «Od gəlini»ndə oxuyuruq: «Bizim üçün ərəb, fars, rum, yəhudi olsun – heç bir fərqi yoxdur. Bax, bu ərəbdir. Bizə azad əmək əli uzadır. O, bizim qardaşımızdır, Biz ərəb mö'təsəmlərinə, Bağdad xilafətinə qarşı vuruşuruq. İki addımlığımızda Şirvan şəhriyarlığı da ona qarşı çarpışır. Lakin biz onunla birləşmirik. Çünki bizim üçün Şirvan şəhriyarilə Bağdadın mötəsəmləri, Bizansın imperatorları, Makedoniyanın iskəndərləri, Romanın qeysərləri, neronları arasında heç bir fərq yoxdur. Biz insan dostunun dostu, insan düşməninin düşməniyik». (səh.63) Cavid məkan və zaman müəyyənliyindən, etnik və dini mənsubiyyətindən, mənəvi-əxlaqi məxsusiyyətindən asılı olmadan bütün insanların eyni bir mahiyyətə yüksəlmək şansını qəbul edir. Məhz mahiyyətə varanda, insani, ümumbəşəri keyfiyyətlər önə çıxanda üfüqi müstəvidəki fərqlər itir və insanlar ancaq vertikal müstəvidə, haqqa, həqiqətə yaxınlıq dərəcəsinə görə fərqlənirlər. Burada «məni hər kim sevirsə, yüksəlsin» («Şeyx Sənan») fəlsəfəsi rəhbər tutulur. Yaxud Cabbarlıda «alçaq cismani duyğuları atıb, ruhani bir yüksəkliyə varmaqdan» («Od gəlini») söhbət açılır. Həm də bu yüksəliş intellektual müstəvidən daha çox
Yüklə 0,85 Mb. Dostları ilə paylaş:
|