Cavid və Cabbarlı. Müxtəlifliyin vəhdəti
Yüklə 0,85 Mb.
|
112 mürəkkəb yolu zamanca sıxılır, müxtəlif dövrlərdəki konsepsiyalar eyni zaman müstəvisinə gətirilir və bütün daxili ziddiyyətləri ilə birlikdə mükəmməl bir bədii-nəzəri sistem yaranır. Bu baxımdan, «Od gəlini» Azərbaycanın fəlsəfi fikir ensiklopediyasının bir parçası olmaqdan daha yüksək məqamda qərar tutur. Burada biz müxtəlif dövrlərdəki müxtəlif fikir qatlarının, müxtəlif həyat və düşüncə tərz- lərinin və hətta müxtəlif fəlsəfi təlimlərin sintezini görürük. Bizim bugünkü düşüncəmizin genezisində hansı fərqli mövqelərin dayandığını, çağdaş fikir tərzimizin nələrdən yoğrulub-yapıldığını, müasir azərbaycanlının daxili aləmində keçmişdən miras qalmış nə kimi ziddiyyətlər olduğunu «Od gəlini» gözəl təcəssüm etdirir. Əsər həm də inam və şübhənin, hiss və idrakın milli nisbət əmsalını əks etdirmək baxımından xüsusi əhəmiyyətə malikdir. Lakin «Od gəlini» sosializm dövründə yazıldığından onun ədəbi tənqid taleyi məhdud ideoloji çərçivəyə salınmış, dinə qarşı mübarizə mütləqləşdirilmiş və əsərdəki bir sıra mühüm ideyalar işıqlandırıla bilməmişdir. Elxanın «din adına törədilən qırğınlara» qarşı çıxışları dinə qarşı çıxış kimi təqdim olunmuşdur. Digər tərəfdən, əsərdəki hürufilik notları diqqətdən kənarda qalmış, hürufilik ideyaları da ateizm kimi qiymətləndirilmişdir. Halbuki, Elxan bəzi çıxışlarında Nəsimidən fərqlənmir: «Məndən
113 başqa mənim xaricimdə özgə bir Allah yoxdur. Mənəm Yer üzündəki həyat və səadətin yaradıcısı. Mənəm göylərin mənəvi varlığındakı qüvvət və iqtidarın məna və mahiyyəti. Mənəm Allah, Allah mənim özümdədir.» Elxanın mübarizəsi islam dininin özünə qarşı deyil, dinlə pərdələnmiş gücə, zorakılığa qarşıdır. Diqqətlə yana- şıldıqda Aqşin Elxanı yox, Elxan Aqşini əsl dinə, ədalətə, düzlüyə, həqiqətə dəvət edir. Elxana görə din əsl missiyası- nı əzənlərin yox, əzilənlərin tərəfində olarsa yerinə yetirə bilər. Aqşin aldanmışdır. Elxan isə dini ehkamlardan sui-is- tifadə edən, dini ideallarla manipulyasiya edən və öz qəsb- karlıq niyyətlərini dinlə ört-basdır etməyə çalışan qüvvə- lərin iç üzünü Aqşindən daha yaxşı görür: «Mən üzümə bir din qalxanı çəkib cahangirlərin cəlladlığını qəbul edə bil- mərəm». Solmaz obrazının daşıdığı ideya yükü də kifayət qədər işıqlandırılmamışdır. Lakin müəllif Solmazı başqa bir ölçüdə, başqa coğrafi və dini məkanda da yenə sevgi prizmasından təqdim edir. «Söylə, müqəddəs odlar gəlini! Ulu Hürmüzdün paklıq və məsumluğunu təmsil edən gözəl Solmaz!». Bu baxış Solmazı məhz müqəddəs görmək istəyindən və Solmaza olan sevginin müqəddəslik duyğusu ilə, ülvi hisslərlə birləşdirilməsindən doğur! Sevginin ali mərtəbəsi – vəhdəti-vücud məqamı! Cismani ehtivadan daha yüksək mənəvi ehtiva! Məcnun məhəbbəti, platonik
114 məhəbbət, bütün maddi yüklərdən və duyğulardan azad olmuş, çəkisizlik şəraitində uçaraq ən yüksək məqamda ülviyyətə qovuşan pak bir ruh! Ruhani məhəbbət! Və burada Cabbarlı zərdüştilikdən, atəşpərəstlikdən ötərək, bir az əvvəl vəsf etdiyi xürrəmiliyin tam əks qütbünə keçir və Elxanın dili ilə qətiyyətlə rədd etdiyi islamın yüksək fəlsəfi təzahürlərindən biri olan sufiliyi təlqin edir: «...Bütün alçaq cismani duyğuları atıb, ruhani bir yüksəkliyə vardığını, Ulu Hürmüzdün ülviyyətinə doğru yüksəlib onunla mənəvi bir vahid olaraq uyunduğunu hiss edirsənmi?». Allaha qovuşmaq, onunla vəhdətdə olmaq sufiliyin, vəhdəti-vücud ideyasının məğzidir. Lakin Cabbarlıda bu ideya Hürmüzdün adı ilə birləşdirilir və atəşgahda baş verən bir hadisə islamın ali məramı kontekstinə salınır. Əsər boyu bir-birinə qarşı dayanan atəşpərəstlik və islam notları zildə bir-birini tamamlayır, eyni bir mahiyyətin müxtəlif təzahürləri kimi üzə çıxır. Təbii ki, belə yüksək fəlsəfi məqama yüksəlmiş bir şəxs üçün aşağı pilləyə, cismani həyat səviyyəsinə enərək mərasimləşmiş, hadisələşmiş, mövhumatlaşmış din – daha artıq din deyil. Cabbarlının nə kimi bir dinin əleyhinə olduğu da bu məqamda aydınlaşır. Cabbarlı hadisələr səviyyəsinə enmiş, siyasiləşmiş, sosiallaşmış, mərasimləş- miş və əslində müqəddəsliyini, ülviyyətini itirmiş bütün «din»lərin əleyhinədir. Atəşgaha da «qarnı başından ağıllı
115 çıxan» adamlar qulluq edir, uca mətləblərin sonu toyuq- cücəyə gəlib çıxır. İslamda da dinin ali ülvi məqsədi kölgədə qalır və onu əlində bayraq edənlər son nəticədə rəyasət, var-dövlət, eyş-işrət səviyyəsinə enirlər. Din adından çıxış edənlər bilərəkdən və ya özləri də anlamadan onu yerə endirir, ideal olanı maddi güclə qəbul etdirməyə çalışırlar. «İnsan naminə» insanlara əl qaldırılır. Xürrəmilik ideyaları heç olmazsa yalandan xilas olmağa, dünyanı maddi, lakin real istəklər əsasında qurmağa çağırır. Lakin bu real istəklər üzərində qurulmuş xoşbəxtlər ölkəsi də «fikri geniş fəzalarda uçan» Elxanın müqəddəs azadlıq idealına uyğun gəlmir və ən yaxşı halda onun bayağı bir kölgəsidir. İnsanlara hər cür sərbəstlik və istəklərə azadlıq verilmiş Xürrəmdə hamı eyni mərtəbədə, şəraitdə olduğu halda Elxan yenə də qəmgindir. Cabbarlı Xürrəmə nəinki bir ideal kimi baxmır, əksinə, hər cür ali hisslərdən, idealdan məhrum edilmiş, yenə də hadisələr girdabına düşmüş, maddi başlanğıca tabe etdirilmiş bir həyat kimi baxır. Belə nasiranə həyat Elxan üçün deyil, böyük ideallar axtarışında olan Elxan belə ibtidai azadlıq şəraitində xoşbəxt ola bilməz. Müəllifin «xoşbəxtlər diyarına» həqiqi münasibətini bilmək üçün sadəcə bir az diqqətli olmaq lazımdır: «Hamı qatışıq çalıb-oynayır. Bütün səhnə başdolandırıcı bir hərəkət halqası içində qaynayır. Yalnız Elxan dərin və məsum baxışlarla
Yüklə 0,85 Mb. Dostları ilə paylaş:
|