112
mürəkkəb yolu zamanca sıxılır, müxtəlif dövrlərdəki
konsepsiyalar eyni zaman müstəvisinə gətirilir və bütün
daxili ziddiyyətləri ilə birlikdə mükəmməl bir bədii-nəzəri
sistem yaranır.
Bu baxımdan, «Od gəlini» Azərbaycanın fəlsəfi fikir
ensiklopediyasının bir parçası olmaqdan daha yüksək
məqamda qərar tutur. Burada biz müxtəlif dövrlərdəki
müxtəlif fikir qatlarının, müxtəlif həyat və düşüncə tərz-
lərinin və hətta müxtəlif fəlsəfi təlimlərin sintezini görürük.
Bizim bugünkü düşüncəmizin genezisində hansı fərqli
mövqelərin dayandığını, çağdaş fikir tərzimizin nələrdən
yoğrulub-yapıldığını,
müasir
azərbaycanlının
daxili
aləmində keçmişdən miras qalmış nə kimi ziddiyyətlər
olduğunu «Od gəlini» gözəl təcəssüm etdirir. Əsər həm də
inam və şübhənin, hiss və idrakın milli nisbət əmsalını əks
etdirmək baxımından xüsusi əhəmiyyətə malikdir.
Lakin «Od gəlini» sosializm dövründə yazıldığından
onun ədəbi tənqid taleyi məhdud ideoloji çərçivəyə
salınmış, dinə qarşı mübarizə mütləqləşdirilmiş və əsərdəki
bir sıra mühüm ideyalar işıqlandırıla bilməmişdir. Elxanın
«din adına törədilən qırğınlara» qarşı çıxışları dinə qarşı
çıxış kimi təqdim olunmuşdur. Digər tərəfdən, əsərdəki
hürufilik notları diqqətdən kənarda qalmış, hürufilik
ideyaları da ateizm kimi qiymətləndirilmişdir. Halbuki,
Elxan bəzi çıxışlarında Nəsimidən fərqlənmir: «Məndən
113
başqa mənim xaricimdə özgə bir Allah yoxdur. Mənəm Yer
üzündəki həyat və səadətin yaradıcısı. Mənəm göylərin
mənəvi varlığındakı qüvvət və iqtidarın məna və mahiyyəti.
Mənəm Allah, Allah mənim özümdədir.»
Elxanın mübarizəsi islam dininin özünə qarşı deyil,
dinlə pərdələnmiş gücə, zorakılığa qarşıdır. Diqqətlə yana-
şıldıqda Aqşin Elxanı yox, Elxan Aqşini əsl dinə, ədalətə,
düzlüyə, həqiqətə dəvət edir. Elxana görə din əsl missiyası-
nı əzənlərin yox, əzilənlərin tərəfində olarsa yerinə yetirə
bilər. Aqşin aldanmışdır. Elxan isə dini ehkamlardan sui-is-
tifadə edən, dini ideallarla manipulyasiya edən və öz qəsb-
karlıq niyyətlərini dinlə ört-basdır etməyə çalışan qüvvə-
lərin iç üzünü Aqşindən daha yaxşı görür: «Mən üzümə bir
din qalxanı çəkib cahangirlərin cəlladlığını qəbul edə bil-
mərəm».
Solmaz obrazının daşıdığı ideya yükü də kifayət
qədər işıqlandırılmamışdır. Lakin müəllif Solmazı başqa bir
ölçüdə, başqa coğrafi və dini məkanda da yenə sevgi
prizmasından təqdim edir. «Söylə, müqəddəs odlar gəlini!
Ulu Hürmüzdün paklıq və məsumluğunu təmsil edən gözəl
Solmaz!». Bu baxış Solmazı məhz müqəddəs görmək
istəyindən və Solmaza olan sevginin müqəddəslik duyğusu
ilə, ülvi hisslərlə birləşdirilməsindən doğur! Sevginin ali
mərtəbəsi – vəhdəti-vücud məqamı! Cismani ehtivadan
daha yüksək mənəvi ehtiva! Məcnun məhəbbəti, platonik
114
məhəbbət, bütün maddi yüklərdən və duyğulardan azad
olmuş, çəkisizlik şəraitində uçaraq ən yüksək məqamda
ülviyyətə qovuşan pak bir ruh! Ruhani məhəbbət!
Və burada Cabbarlı zərdüştilikdən, atəşpərəstlikdən
ötərək, bir az əvvəl vəsf etdiyi xürrəmiliyin tam əks
qütbünə keçir və Elxanın dili ilə qətiyyətlə rədd etdiyi
islamın yüksək fəlsəfi təzahürlərindən biri olan sufiliyi
təlqin edir: «...Bütün alçaq cismani duyğuları atıb, ruhani
bir yüksəkliyə vardığını, Ulu Hürmüzdün ülviyyətinə doğru
yüksəlib onunla mənəvi bir vahid olaraq uyunduğunu hiss
edirsənmi?». Allaha qovuşmaq, onunla vəhdətdə olmaq
sufiliyin, vəhdəti-vücud ideyasının məğzidir. Lakin
Cabbarlıda bu ideya Hürmüzdün adı ilə birləşdirilir və
atəşgahda baş verən bir hadisə islamın ali məramı
kontekstinə salınır. Əsər boyu bir-birinə qarşı dayanan
atəşpərəstlik və islam notları zildə bir-birini tamamlayır,
eyni bir mahiyyətin müxtəlif təzahürləri kimi üzə çıxır.
Təbii ki, belə yüksək fəlsəfi məqama yüksəlmiş bir
şəxs üçün aşağı pilləyə, cismani həyat səviyyəsinə enərək
mərasimləşmiş, hadisələşmiş, mövhumatlaşmış din – daha
artıq din deyil. Cabbarlının nə kimi bir dinin əleyhinə
olduğu da bu məqamda aydınlaşır. Cabbarlı hadisələr
səviyyəsinə enmiş, siyasiləşmiş, sosiallaşmış, mərasimləş-
miş və əslində müqəddəsliyini, ülviyyətini itirmiş bütün
«din»lərin əleyhinədir. Atəşgaha da «qarnı başından ağıllı
115
çıxan» adamlar qulluq edir, uca mətləblərin sonu toyuq-
cücəyə gəlib çıxır. İslamda da dinin ali ülvi məqsədi
kölgədə qalır və onu əlində bayraq edənlər son nəticədə
rəyasət, var-dövlət, eyş-işrət səviyyəsinə enirlər. Din
adından çıxış edənlər bilərəkdən və ya özləri də anlamadan
onu yerə endirir, ideal olanı maddi güclə qəbul etdirməyə
çalışırlar. «İnsan naminə» insanlara əl qaldırılır.
Xürrəmilik ideyaları heç olmazsa yalandan xilas
olmağa, dünyanı maddi, lakin real istəklər əsasında
qurmağa çağırır. Lakin bu real istəklər üzərində qurulmuş
xoşbəxtlər ölkəsi də «fikri geniş fəzalarda uçan» Elxanın
müqəddəs azadlıq idealına uyğun gəlmir və ən yaxşı halda
onun bayağı bir kölgəsidir. İnsanlara hər cür sərbəstlik və
istəklərə azadlıq verilmiş Xürrəmdə hamı eyni mərtəbədə,
şəraitdə olduğu halda Elxan yenə də qəmgindir. Cabbarlı
Xürrəmə nəinki bir ideal kimi baxmır, əksinə, hər cür ali
hisslərdən, idealdan məhrum edilmiş, yenə də hadisələr
girdabına düşmüş, maddi başlanğıca tabe etdirilmiş bir
həyat kimi baxır. Belə nasiranə həyat Elxan üçün deyil,
böyük ideallar axtarışında olan Elxan belə ibtidai azadlıq
şəraitində xoşbəxt ola bilməz. Müəllifin «xoşbəxtlər
diyarına» həqiqi münasibətini bilmək üçün sadəcə bir az
diqqətli olmaq lazımdır: «Hamı qatışıq çalıb-oynayır.
Bütün səhnə başdolandırıcı bir hərəkət halqası içində
qaynayır. Yalnız Elxan dərin və məsum baxışlarla
Dostları ilə paylaş: |