Cavid və Cabbarlı. Müxtəlifliyin vəhdəti
Yüklə 0,85 Mb.
|
120 budur ki, Cabbarlı bu ideyaları Freyddən asılı olmadan irəli sürür. Və sadəcə problemi qoymaqla kifayətlənməyib, bir addım da irəli gedir. Burada söhbət arzunun özünün hansı səviyyədə olmasından, ictimai rəyin, əxlaqın, adətin xeyrinə nəfsin boğulmasından yox, nəfslə sağlam fikir arasındakı, nəfslə ictimai şüur arasındakı ziddiyyətin aradan götürülməsindən gedir. Bir tərəfdən nəfs özü də tərbiyə oluna bilər. Və yüksək insanın nəfsi, istəyi, arzusu da yüksək ola bilər. Digər tərəfdən də insan artıq bu cür formalaşıbsa və onun istəkləri artıq müəyyənləşibsə təkcə bu istəklərin məhdudlaşdırılması deyil, qarşı tərəfin də (adət, əxlaq və s.) müəyyən güzəştlərə getməsi müzakirə obyektinə çevrilə bilər. Cəmiyyət insanı düzgün tərbiyə etməlidir. Onun his- sləri də, nəfsi də, arzusu da hələ lap uşaqlıqdan, ilkin yet- kinlik dövründən hansısa ictimai ideala adekvat surətdə for- malaşır. Lakin istəklə ictimai tələb arasında fərq varsa nəyə görə gərək ancaq birinci ikinciyə güzəştə getsin? Məgər ən ali məqsəd insanın xoşbəxtliyi deyilmi? Və xoşbəxtlik is- təklərin reallaşmasından başqa özgə necə başa düşülə bilər? Məhz problemin dərinliyinə getməsindəndir ki, Cabbarlı ancaq sosial normaları, artıq qərarlaşmış ictimai mühiti və onun mənəvi prinsiplərini müdafiə etmək mövqeyində dayanıb qalmır, insanın aliliyi, məhz insanın son məqsəd olması mövqeyindən çıxış edərək cəmiyyətin
121 insan qarşısında qoyduğu bütün buxovları təftiş edir, onlara yenidən, yeni dövrün səviyyəsindən baxır. Çox vaxt yazıçı müəyyən obrazların dili ilə öz şəxsi mövqeyini, hadisələrə simpatiyasını biruzə verir. Başqa obrazlarda isə onun antipatiyası, qəbul etmədiyi və tənqidi münasibət bəslədiyi cəhətlər əks etdirilir. Dünya yaxşıların və pislərin dünyasına bölünür. Və oxucu müəllifin şəxsi mövqeyini, yazıçı şəxsiyyətini, təbii ki, yaxşıların dünyasında axtarır. Böyük sənətkarlarda isə obrazlar bütün daxili rəngarəngliyi və təbəddülatları ilə, yaxşı və pis, üstün və naqis cəhətləri ilə birlikdə təqdim olunur. İdeal müsbət və mütləq mənfi insanlar gerçəklikdə rast gəlmədiyindən və real insanlar çox vaxt sinkretik səciyyə daşıdığından real həyat mənzərələri və canlı obrazlar yaradan realistik ədəbiyyat həmişə idealizasiyadan qaçmağa çalışır. Cabbarlının əsərləri də son dərəcə həyati və realdır. Lakin burada məhz Cabbarlı üçün spesifik olan və dünya ədəbiyyatında çox nadir hallarda rast gəlinən bir metod diqqəti cəlb edir. Müsbət bir cəhətin idealizasiyası, mütləqləşdirilməsi və bəzən ifrata çatdırılması ilk yaxınlaşmada məhz müsbət kimi görünən bir hadisənin çatışmayan, naqis cəhətlərinin üzə çıxmasına səbəb olur. Burada söhbət hər-hansı bir hadisədə, obrazda müsbət cəhətlə yanaşı mənfi cəhətin də qələmə alınmasından, üzə çıxarılmasından deyil, məhz müsbət cəhətin özünün
122 mənfiliklərindən gedir. Müsbət və mənfinin, yaxşı və pisin eyni bir sistemin, toplumun müxtəlif tərkib hissələri, elementləri kimi yanaşı mövcudluğunda qeyri-adi heç nə yoxdur. Bu, həyatın öz dialektikasıdır. Bu, hər bir tamın əslində mürəkkəb daxili quruluşa malik olmasından irəli gəlir. Əsl sənət də, əsl ədəbiyyat da, təbii ki, həyatın dialektikasını ehtiva etməlidir. Cabbarlı sənəti üçün bu adi bir haldır. Lakin bizim vurğuladığımız cəhət, Cabbarlını bir sənətkar kimi fərqləndirən və yüksəkliklərə qaldıran cəhət dialektikanın da ən ali bədii təcəssümüdür. Çünki burada tamın tərkibcə və keyfiyyətcə ikiləşməsindən deyil, eyni keyfiyyətin ölçü müstəvisində (daha doğrusu, bu müstə- vidən, ölçü hüdudundan kənara çıxdıqda) ikiləşməsindən və hətta öz əksliyinə çevrilməsindən söhbət gedir. «Od gəlini»ndə Elxan din əleyhinə, adət-ənənə əleyhinə o dərəcədə məntiqli, o dərəcədə kəskin və pafoslu danışır ki, oxucu az qala onun tərəfinə keçir və onun simasında az qala müəllifin özünün dayandığını zənn edir. Lakin liqqətdlə yanaşıldıqda dinsizlik, ənənəsizlik və ifrat azadlığın da iç üzü görünmüş olur. Kapital dünyasına meydan oxuyan Aydın da, səhnə dekorasiyası arxasında həyat həqiqətləri arayan Oqtay Eloğlu da, geriliyin, cəhalətin səbəbini çadrada axtaran Gülüş və Sevil də, marş sədaları altında köhnə dünyaya qarşı yürüş edən Almaz da ifrata varanda öz əksliyinə çevrilir və diqqətli oxucu
123 həyatın naqisliklərini təkcə qarşı tərəfdə deyil, həm də üsyançı tərəfin özündə görə bilir. «Sevil» Cabbarlının ədəbi tənqiddə mübahisə doğurmayan və birmənalı izahı olan əsərlərindən sayılır. Qadın azadlığı ideyası həmişə mütərəqqi ideya olub və bu gün də belədir. Lakin Cabbarlının nə üçünsə kölgədə qalmış kiçicik bir əsərini – «Hürriyyəti-nisvan» şerini oxu- yarkən hətta «Sevil»ə də yenidən, daxili dialektik incəliklər prizmasından baxmaq zərurəti ortaya çıxır. Bununla biz heç də Cabbarlının haradasa arxa planda çadra nostalcisində olduğunu demək istəmirik. Lakin bir şey aydındır; tərəqqi- yə mane olan heç də çadra deyilmiş, onun köklərinin daha dərində axtarılmalı olduğunu Cabbarlı artıq dərk etmişdi. Hətta «Sevil»in özündə axırıncı səhnədə «Tumanım qısa, dabanım dikdir» deyən Sevilin simasında tərəqqini çadranın atılması ilə bağlayanların peşmançılığını görürük. Sevil qalib nəzərlərlə Edilyadan da o tərəfə getmək iqtida- rında olduğuna işarə edərkən Cabbarlı əyri (çevrəvi) yolun yenidən başlanğıca gətirə biləcəyini yada salır. Zavallı Balaş indi Sevilin ayaqları altına düşür. Lakin öz səhvlərini anlayıb əvvəlki təmiz, saf, səmimi Sevilə qayıtmaq həsrəti iləmi, yoxsa Moskvada kurs keçənin Fransada kurs keçənə nisbətən «üstünlüyünü» anladığı üçünmü? Təəssüf ki, Sevil dəyişir, lakin Balaş dəyişmir, yenə də zavallı olaraq qalır. Əsərdə arxa planı görən və ya
Yüklə 0,85 Mb. Dostları ilə paylaş:
|