Cavid və Cabbarlı. Müxtəlifliyin vəhdəti
Yüklə 0,85 Mb.
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Çağdaş fikir sahibləri
- Hacı Azər Əbilov.
151 «Bu rəzalət Şərq diplomatiyasının tarixində görünməz bir şey deyildir. Baxsanız Avropa qadınlarının qoynunda imza edilmiş bir çox müahidələrə, bir çox müqavilələrə, bir çox imtiyazlara bəlkə də təsadüf edə bilərsiniz. Hər halda tariximiz Baltaçı Məhəmməd paşalara yabançı deyildir.» *** «Hər bir yalan daha məntiqli, daha tutarlı ikinci bir yalanın arxasında gizlədilmiş, örtülmüş, bastırılmışdır». *** «Həyat və fikrin müştərək fəaliyyəti». *** «El ədəbiyyatı... yüksək yazı ədəbiyyatında olduğu kimi, həyat və fikrin müştərək fəaliyyətindən doğmuş bir şey deyil, əqli fəaliyyətin ibtidai dərəcəsində bulunan bir kütlənin coşğun və daşqın saf həyatından doğmuş bir şeydir. Buna görədir ki, bu ədəbiyyat olduqca sadə görün- məyinə baxmayaraq, çox vaxt yüksək yazı ədəbiyyatından daha artıq təsir buraxıyor. Çünki bu, sadə sözlər ilə səmimi bir duyğunun ifadəsidir. Bu ədəbiyyətın yaradılması üçün bəlkə də düşünülməmiş, o, acı bir təüssüratın qopardığı fəryadlardan, iniltilərdən bilaixtiyar doğulmuşdur. Burada bir ananın ninni çaldığı cocuğuna qarşı duyğuları soyuq bir fikir yapma çərçivələrinə salınmamış, olduğu kimi, gəldiyi kimi, bu həyatın bilaixtiyar fırlatdığı
152 sözlər ilə ifadə edilmişdir». *** «Həyat irəlilədikcə... dil də onun ardınca yüyürüb tərəqqi edir.» *** «... Bir xalqın həyatını, onun məişət və güzaranını, ədəbi bacarıq və istedadını, bir sözlə, bütün xalq psixolojisini öyrənmək üçün ilk əvvəl onun el ədəbiyyatına müraciət edilir və edilməlidir.» *** «Mən qocaman bir xalqı, onun səadətini, gələcəyini iki nəfər qadının istirahətinə fəda edə bilmərəm.» *** «Səadətini Tanrım qədər sevdiyim bu xalq bircə səni də yaşadmadı.» *** Səhnədə «bir azərbaycanlı qızı yaratmaq üçün xalqın bütün ruhunu, hisiyyatını, tarixini, adət və ənənəatını gö- rünməz incəliklərinə qədər bilməli, onun dərinliklərindən, onun mühitindən çıxmalı, bəlkə də bir azərbaycanlı olmalıdır.» *** «Çünki ruhu həmin mühit ilə mərbutdur» *** «Avropa Gündoğuşu anlamır. Onu heç bir vaxt
153 doğru təsəvvür etməmişdir.» *** «Doğrudur, bir az mənliyiniz çeynəyir, şərəfiniz tapdanır, fəqət əvəzində altun alırsınız.» *** «Hər bir ustası var, ya yox?!»
154 Çağdaş fikir sahibləri Cavid və Cabbarlı haqqinda
«Tarix: yaxından və uzaqdan». Bakı, 1996
155 tutur: həyatın dibindən, zirzəmi və mətbəx pəncərəsindən Cavid görünmür!” *** «Bu gün Cavid bizə yalnız öz kosmik, beynəlmiləl meyar və düşüncəsi, qlobal baxım və duyum ölçüləri ilə yaxın deyil. Onun bizimlə daha böyük müasirliyi ideya- amal müasirliyidir.» *** «Üç böyük tarixi mərhələnin (Rus, Türk, İran inqlabları, Oktyabr və Aprel çevrilişləri, sovet sayağı sosializm dövrləri) narahat sənətkarı olan Cavid öz əbədi tanrı, harmoniya və həqiqət axtarışları ilə birlikdə bizim epoxamıza da daxil olur və azad, müstəqil, suveren milli şüuru bu gün yenidən düşündürməkdə davam edir». *** «...Beyni bir İslama az qala eyni bir münasibət üstündə XIV əsrin vulqar fanatikləri Nəsimini dinsiz, XX əsrin vulqar ateistləri isə Cavidi dindar elan etmişlər» *** «Əsrin əvvəlinin – inqlab və intibah dövrünün bədii düşüncəsi və fəlsəfi ovqatı olan bu şer bir də ona görə idni də bu qədər müasir səslənə bilir ki, məhz əsrin sonunda tarix əsrin əvvəlinə sanki yenidən qayıdır və bizi də yenidən Cavidə qaytarır». ***
156 «İblis – «özünü dərk etmiş şər. Teymur – «özünü dərk etmiş tiran». «Cabbarlı hətta Bulqar imprizmin, nadan sxolastikanın, ədəbi irticanın, siyasi ehkamın və inzibati terrorun sınağından salamat çıxıb, aşkarlığı n və yeni təfəkkürün sınağından çıxmaq onun üçün qat-qat asan olacaq!» *** «Bu vaxta qədərki yasaqlı və doqmatik ədəbi güzgüdə Cabbarlı irsi heç də bütün zənginliyi ilə görünmə- miş, bəzən isə bu realizmin əsl qələbələri onun «ideya qü- surları» kimi qələmə verilmişdir. Axı dəmir senzura kilidini arxiv və məfəzlərdən, yasaq zolağını isə düşüncədən silib atmaq həmişə təkcə Cabbarlının yox, həm də onun tədqiqatçısının qarşısında bir vəzifə kimi durmuşdur.» *** «...Bu yaradıcılığın yenidən elmi dərkinə aşkar ehtiyac yaranmışdır». *** «Cabbarlı real həyat faktına çevrilən bədii əsər yazırdı. Gerçəkliyi əks edən yox, dəyişən, yenidən yaradan sənət möcüzəsi göstərirdi. Səhnədəki hadisə həyatda təkrar və təqlid üçün modelə çevrilirdi».
157 *** «Cəfər Cabbarlının «həyatda inqlab, məişətdə inqlab, şüurda inqlab» şüarı gerçəkliyin özündəki maksimalizmin sənətdə ifadəsidir.» *** «Səhnəyə həyatdan gələn bu obrazlar, səhnədən də həyata qayıdırdılar». *** «Cabbarlı... səhnəni səhnəyə gətirmişdir».
Cavid əsrinin övladı idi, yüzilliyin siyasi atəşi onun ilham pərisinin qanadlarını gündəlik yandırırdı. Minillik bir əxlaq onun aləmində başqa üslubda dindirilirdi. İlahi sahilsizlik, kosmik ecaz, gəlib, burda «Boq umer», - deyə qərar çıxaran sistemdə ifadə olunmağa məhkum edilmişdi. *** Və yox ki, bu tənhalığa onu zaman müncər etmişdi. Cavid zamanın fövqündə idi, ictimai şərait ona hətta fərdi baxımdan da təsir göstərə bilmirdi.
158 Yekun sözü və ya yeni əsrin işığında
Bu kitab Cabbarlının 100 illik yubileyi ilə Cavidin 120 illik yubileyi arasındakı müddətdə yazılmışdır. Bu dövr həm də vidalaşdığımız XX əsrlə qədəm qoyduğumuz XXI əsrin görüşünə təsadüf edir. Yeni əsr qloballaşma əsri olmaqla yanaşı rasional düşüncənin elə bir həddi ilə səciyyələnir ki, burada məntiqi təfəkkür, nəhayət, özünə vurğunluqdan ayılaraq «bədii sehr»in niskilini çəkir. Rasionallıq dənizində süqut edən Avropa duyğular və sevgilər dəryasında qərq olmuş qoca Şərqin məlhəminə möhtaç olur. Ayrı-ayrılıqda süqut etməyə, qərq olmağa məhkum olan bu iki dünyanın vüsalından, vəhdətindən yeni, gənç, daha yaşarlı bir sivilizasiyanın cücərəcəyinə böyük ümidlər vardır. Bu böyük pərvərişin enerci mənbəyi isə təkcə Şərq ilə Qərbin vəhdətində deyil, həm Şərqdə, həm də Qərbdə olan böyük
düha sahiblərinin müxtəlif yönümlü ideyalarının da təmasında və vəhdətində axtarılmalıdır, bunun üçün keçən əsrlərin neçə-neçə yarımçıq qalmış və
159 tamamlanmasını gözləyən ideya axtarışlarındakı həyati enerci də bu yeniləşmənin qida mənbəyinə çevrilməlidir. Cavid və Cabbarlının yaradıcılıq irsində də hələ cü- cərti şəklində olan, tam açılmamış, qönçə ideyalar vardır. Öz məntiqi açılışını tapan, bir pyesdə əsası qoyulub, bütün sonrakı əsərlərdə davam etdirilən, bədii təfəkkürün həmişə mərkəzində dayanan yetkin ideyalardan fərqli olaraq, qönçə ideyalar çox vaxt tənqidin və tədqiqin diqqətindən kənarda qalır. Elə ideyalar da vardır ki, müəllif üçün məntiqi təfəkkür səviyyəsində aydın olsalar da, onların bədii açılış formaları tapıla bilmir və ideyanın açılış tempi hadisələrin cərəyan sürətindən geri qalır. Güman edirik ki, yeni əsr həm də bədii təhkiyədə tam açılışını tapa bilməmiş qönçə ideyaların heç olmazsa fəlsəfi təhlil müstəvisində açılışı və ictimai həyatda gerçəkləşməsi ilə səciyyələnəcəkdir. Sonluqda Cavid və Cabbarlı irsinin gələçək tədqiqatlarının mövzusu ola biləcək belə ideyalardan birini yada salmaq istərdik. Azad istəkdən tərbiyə olunan nəfs, ictimai duyğu və nəhayət, azad istəyin ictimai borca uyğunlaşdırılmasınadək uzun və ağır təkamül yolu keçən ideya öz bədii həllini heç də həmişə axıradək tapa bilməmişdir. Bir tərəfdən hər hansı adət-ənənəyə, dini mərasimçi- liyə, insanın arzu və istəklərinin məhdudlaşdırılmasına,
160 hakim dairələr, güc daşıyıcıları tərəfindən zorlanmasına qarşı çıxılır. Digər tərəfdən, ictimai məsuliyyətdən, cəmiyyət, xalq, millət qarşısında borcdan danışılır və bu iki prosesin dialektikası üzə çıxır. Lakin Şərq təfəkkürünə xas olan fərdi azadlıq, fərdi mənəvi kamillik, eşq- məhəbbət fəlsəfəsi ilə Qərb dünyasını səciyyələndirən «səadət ictimai mühitin tərəqqisindədir» fikri arasında uzlaşma yaradılması bir problem olaraq qalır, ideya tam bədii açılışını tapa bilmir. Böyük əqidə yolunu, ictimai missiyasını unudaraq fərdi məhəbbət idealını, amalını (bu məhəbbət, bu amal hətta cismani deyil, ruhani səciyyə daşısa belə) üstün tutan Şeyx Sənan seçimini kəskin tənqid edən Cəfər Cabbarlının Elxanı da, çox təəssüf ki, həlledici məqamda Şərqin ənənəvi zəifliyindən xilas ola bilmir. Düzdür, son səhnədə Elxan öz əqidəsi naminə sevgilisindən imtina edir. Lakin seçdiyi yol dar ağacıdır, ölümdür. Bu seçim, bu imtina insanı təslimçilikdən xilas etsə də, qələbəyə aparmır. Bəs qələbə yolunu Elxan hansı məqamda seçməli idi? Onun səhvi nə vaxt buraxılmışdı? Diqqətlə tənlil etdikdə bu birinci seçim məqamı Elxanla Altunbayın münasibətində üzə çıxır. Yadelli işğalçılara qarşı birləşmək imkanı Elxanın özü tərəfindən rədd edilir. O, Altunbaya «bizim gedəcəyimiz yollar başqa- başqadır», deyir. Altunbay isə «Halbuki, mən sənin qüvvət
161 və cəsarətini maddi köməyimlə gücləndirə bilərdim», - deyir. Əslində çıxış yolunun düsturu əsərin qəhrəmanı tərəfindən deyil, mənfi obraz kimi təqdim olunan Altunbay tərəfindən irəli sürülür. Görünür, Elxan bu düsturu hələ bilmir. Halbuki, Hüseyn Cavidin «İblis»i məhz «həqiqət və gücün vəhdəti» ideyası üzərində qurulmuşdur. Düzdür, baxılan halda güc və həqiqət eyni subyektin deyil, müxtəlif subyektlərin əlindədir. Lakin ümumi bir düşmən bu fərqli qüvvələri birləşdirmək üçün əlverişli şərait yaradır. Buna baxmayaraq, Elxan kompromis yolunu deyil, hər iki cəbhəyə qarşı təkbaşına mübarizə yolunu seçir. Cabbarlı bu ideyaya təsadüfi bir məqam kimi müraciət etmir. Altunbay mövqeyində israrlıdır: «Elxan Biləkənli, çocuq olma. Altunsuz dünya keçinməz. Çiyin-çiyinə gedə biləcəyimiz yolu ayırma». Lakin Elxan ayrılır və həqiqət yolunda
siyasi manevrlərin mümkünlüyünü inkar etdiyindəndir ki, son nəticədə ikinci, daha sərt bir seçim qarşısında qalaraq dar aqacını seçmək məçburiyyətində alır. Bu seçimdə Elxan öz ictimai idealı naminə şəxsi sevgisindən imtina edir. Bu imtina Cabbarlının digər bir əsərində -«Oqtay Eloğlu»nda da ön plana çəkilir: «Mən qocaman bir xalqı, onun səadətini, gələcəyini iki nəfər qadının istirahətinə fəda edə bilmərəm». Hətta bu qadın dünyada ən müqəddəs bir varlıq - ana olduqda belə! Qarşılaşdırmanın potensialı çox
162 böyükdür. Lakin seçim ənənəvi Şərq düşüncəsindən fərqli olaraq, fərdi məhəbbətin deyil, xalqın xeyrinədir. «Vətəndaşlıq», «ictimai duyğu» anlayışlarının Cabbarlı dramaturgiyasına daxil olması da Cabbarlının öz seçimində israrlı olduğunu göstərir. Bir qütbdən başqa qütbə keçmək təşəbbüsü göstərilir. Çıxış isə vəhdətdədir. Fərdi ilə ictimainin, sevgi ilə intellektin, həqiqət ilə gücün vəhdətində!
163
M Ü N D Ə R İ C A T
Müəllifdən............................................................................ 3 Ön söz əvəzi:
Bədii sehrə işiq fəlsəfədən düşür ............... 13 Cavid və Cabbarlı .............................................................. 20 «İblis» və dünya ədəbi-fəlsəfi fikri ................................... 43 «Iblis» fəlsəfəsi – insan fəlsəfəsi ................................... 73 Sıxılmış zaman və ya Cabbarlı fenomeni .......................... 93 Cavid və Cabbarlı dil, din, mənəviyyat, azadliq haqqinda ......................................................................................... 125 Seçmə fikirlər, ifadələr .................................................. 134
Çağdaş fikir sahibləri Cavid və Cabbarlı haqqinda ......... 154 Yekun sözü və ya yeni əsrin işığında .............................. 158 Yüklə 0,85 Mb. Dostları ilə paylaş:
|