Cavid və Cabbarlı. Müxtəlifliyin vəhdəti
Yüklə 0,85 Mb.
|
104 bir maneə. « Ox, neçin o məni sevdi!.. Mən istəyirdim ki, sevdiyim məni sevməsin. Ona çatmaq ümidi ilə yüksəlmək, çırpınmaq, çarpışmaq, yuxusuz gecələr, qanlı vuruşmalar, əzab, gözyaşları, mübarizə…» Bu əlçatmaz sevgi tragizminə meyl Füzulinin qəmi
ondan fərqlənir. Belə ki, Məcnun qarşısındakı maneə Leyli- nin sevgisi ( sevməzliyi, etinasızlığı) yox, sosial bir maneə idi, valideyinlərin müdaxiləsi və ictimai rəy idi. Cabbar- lının qəhrəmanı isə üzərinə daha böyük yük götürmək və yalnız mövcud ictimai mühitlə bağlı deyil, həm də mövcud mənəvi prinsiplərin və fərdi arzu – istək dünyasının da dəyişdirilməsi zərurəti ilə bağlı problem qoyur. Fərdi mənəvi aləm və ictimai mühit arasındakı uyğunluq və təzadlar Cabbarlının sonrakı əsərlərində də mühüm yer tutur. ***
XX əsr qloballaşma əsridir. Böyük dövlətlərin cahangirlik iddiaları əsrin birinci yarısında əlində «hərb» bayrağı olmaqla – dünya müharibələri vasitəsilə, əsrin ikinci yarısında əlində «sülh» bayrağı olmaqla, iqtisadi, texnoloji və informasion vasitələrlə həyata keçirilir. XX yüzilliyin əvvəllərində bu böyük tarixi prosesin ancaq rüşeymləri var idi. Hətta birinci dünya müharibəsi də sadəcə müharibə kimi anlaşıla bilərdi. Həmin dövrdə
105 qloballaşma prosesinin təməli qoyulduğu bəlkə iddiaçıların özü tərəfindən də aşkar şəkildə anlaşılmırdı. Bu proses ancaq bu gün – açıq-aşkar görünür və onun nəzəriyyəsi də, praktikası da göz qabağındadır. Lakin hələ ki, bu proses əsasən iddiaçıların özü tərəfindən, əsrin ideoloqları, böyük dövlətlərin politoloqları tərəfindən təhlil olunur. Kiçik dövlətlər, kiçik millətlər düşdükləri burulğanın baş gicəllənməsindən hələ özünə gəlib dünyada gedən prosesləri dərk etmək və öz sözlərini demək iqtidarında deyillər. Lakin kiçik xalqların da böyük mütəfəkkirləri ola bilər və hər şeyi vaxtında görə bilər. Keçən əsrin əvvəlində dünyada gedən və gələcəkdə getməli olan prosesləri görənlər var imiş. Böyük Cavidi və böyük Cabbarlını indiki zaman kontekstində oxuyarkən məlum olur ki, onlar nəinki qloballaşmanın mahiyyətini dərk etmiş, hətta onu proqnozlaşdırmış, bədii libas geyindirmiş və gələcək nəsillərin düşüncələrini irəlicədən bu böyük hadisələr üçün hazırlamağa çalışmışlar. Cabbarlının əsərlərində kapital dünyasının, altun hakimiyyətinin törətdiyi hərc-mərcliklər lokal bir hadisə kimi deyil, beynəlxalq kontekstdə götürülür. Avropada ilkin kapital yığımı dövründə pulla mənəviyyat arasında yaranan ziddiyyətlər tarixin yaxşı məlum olan bir səhifəsi kimi klassik ədəbiyyatda öz bədii və fəlsəfi şərhini gözəl tapmışdır. Viktor Hüqonun,
106 Balzakın, Drayzerin, Cek Londonun bu problemləri əks etdirən bir sıra məşhur romanları Azərbaycan oxucularına da yaxşı tanışdır. XIX əsrin axırları, XX əsrin əvvəllərində neft sənayesinin inkişafı ilə əlaqədar olaraq Bakıda kapitalist ictimai-iqtisadi münasibətlərinin formalaşması da, təbii ki, pulun sosial-mənəvi həyata aktiv müdaxiləsi ilə müşayiət olunurdu. Cəmiyyətdə gedən bu prosesləri adekvat surətdə əks etdirən ədəbiyyat da dövrün tələbi idi. Maraqlıdır ki, Azərbaycanda bu sosial sifarişi ilk növbədə dramaturgiya və teatr yerinə yetirirdi. Özü də necə bir dramaturgiya?! Həyatda baş verən hadisələrin sadəcə təsvirindən, bu mürəkkəb hadisələr dünyasından götürülmüş maraqlı təsadüflərin doğurduğu ziddiyyətlərdən deyil, meyllərin, tendensiyaların üzə çıxarılmasından, nəticələrin yox, səbəblərin, ideyaların qarşılaşmasından doğan bir dramaturgiya! Cabbarlı hadisələr arasındakı əlaqəni açmaqla kifayətlənmir; o, hər bir hadisənin, hər bir iştirakçı tərəfin daxili ziddiyyətlərini açır və müxtəlif tərəflər arasındakı münasibətləri də məhz daxili potensialın təzahür vasitəsi kimi qələmə alır. Hadisələrin daxili dinamikası da, insanların iç üzü də proseslərdə, əlaqələrdə üzə çıxır. İnsanla mühit arasında, bir əqidə ilə başqa əqidə arasında,
107 habelə, ayrıca insanın daxili aləmindəki müxtəlif fikir və istək
yönümləri arasında ziddiyyətlər bir-birini tamamlayaraq bütövlükdə dövrün sosial-siyasi və psixoloji- mənəvi səciyyəsini verir. Oqtay Eloğlu aşkar şəkildə zahirilikdən, görünüşdən fərqli olaraq alt qatların, daxili məqamların, mahiyyətlərin üzə çıxarılmasına səsləyir. «1905-ci ildə» əsərində erməni- müsəlman qarşıdurması şəklində təzahür edən zahiri görünüşün arxasında Rusiyanın imperiya siyasətinin dəqiq konturları görünür. «Aydın»da bir ailənin faciəsi timsalında bütövlükdə kapital dünyasının iç üzü açılır. «Solğun çiçəklər»də ictimai mühitin eybəcərliklərin hətta ən müqəddəs duyğu olan sevgiyə belə sirayət edir. Bütün bunlar zahiridən batiniyə, görünüşdən mahiyyətə keçidin parlaq nümunələridir. Gerçək ictimai həyatda gedən bu proseslər, heç şübhəsiz, sənətdə və ədəbiyyatda da bu və ya digər dərəcədə öz əksini tapırdı. Bu baxımdan, altun və mənəviyyat, güc və həqiqət mövzuları özü-özlüyündə ədəbiyyat üçün bir yenilik sayıla bilməzdi. Lakin necə ki, insanlar çox vaxt hadisələr içərisində itib-batır və daxil olduqları böyük ictimai-siyasi prosesləri, ictimai axının əsas istiqamətini görə bilmirlər, eləcə də sıravi ədəbiyyat bir qayda olaraq bir-birindən maraqlı hadisələr silsiləsini təsvir etməkdən usanmır. Nəticədə neçə-neçə detektivlər,
Yüklə 0,85 Mb. Dostları ilə paylaş:
|