Cavid və Cabbarlı. Müxtəlifliyin vəhdəti
Yüklə 0,85 Mb.
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Ayrı olsaq da, həqiqətdə birik.
29 mühitdən təcrid olmuş halda qalmağı üstün tutur. Bu da «olum» ilə «ölüm» arasında bir vəziyyətdir. Lakin əsərdən çıxan məntiqi nəticəyə görə, bu aralıq vəziyyət şərəfli ölümü əvəz edə bilmədiyinə görə, son nəticədə yenə də fiziki ölüm labüd olur). Ona görə də, bu problemin qoyulduğu pyeslər, bir qayda olaraq, faciə canrında olur. Dramaturqlar çox vaxt bu böyük problemi sadələşdirərək, onu ''olum, ya ölüm'' formulasına salır və həyatda qalmağı – həyatla barışmaq, ölümü isə həyata, mühitə etiraz aktı, üsyan kimi təqdim edirlər. Və nə qədər paradoksal görünsə də, «olum» - fərdi mənin ölməsi, əksinə, «ölüm» - fərdi mənin özünü təsdiqi, yaşamaq uğrunda mübarizəsidir. Problemin bu cür sadə qoyuluşu: yaşamağın mütilik, təslimçilik, ölməyin – barışmazlıq, üsyan kimi təqdim edilməsi, əslində həyatın, «olmağın» həqiqi böyük mənasını açılmamış qoyur. Bu böyük məna isə yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi, mühitin, cəmiyyətin dəyişdirilməsi və naqis həyata deyil, fərdi mənin böyük ideallarına cavab verən yeni bir həyata uyğunlaşmasıdır. Daha doğrusu, bu artıq «uyğunlaşma» deyil, yaradıcılıqdır, inqilabdır. Cavid və Cabbarlı elə bir dövrdə yaşayırdılar ki, onların «inqilab» idealları bolşevik inqilabı ilə müqayisə olunmaya bilməzdi. Cavid sonuncunu qəbul etmir, Cabbarlı isə özünəməxsus bir şəkildə qavrayır və təqdim edirdi. Bu baxımdan, təkcə Aydınların trakik inqilabçı ruhu deyil,
30 Almazların inqilabı da özünəməxsus bir «olum, ya ölüm» problemi idi. Bu, elə bir zəmanə idi ki, ''olum'' yolu – ''ölüm''ə, ''ölüm'' yolu – ''olum''a çevrilmişdi. Qırmızı inqi- lab öz ölüm qismətini artıqlaması ilə yaşayaraq (sözün müstəqim mənasında ''ölüm'' planını dolaraq) zəfər çalmış, indi daha qalib mövqeyindən ''olum'' yolçularına ölüm hökmü oxuyurdu. Bir qütb başqa bir qütblə əvəz olunmuş- du. Ona görə lə, Cabbarlının inqilabdan sonrakı əsərlərinə daha çox dərəcədə məhz bu prizmadan baxmaq lazımdır. Cavid isə problemin konkret bir dövr üçün bu və ya digər təzahürlərini deyil, ümumiləşmiş fəlsəfi həllini, düsturunu tapmağa cəhd edirdi. Arif bir növ Hamleti xatırladır. O da fikir müstəvisindəki pozitiv mövqeyə baxmayaraq, real həyatda passivlik və çaşqınlıq nümayiş etdirir. Lakin son anda estafeti real həyatda daha qətiyyətli görünən Elxana verir. Aydın da mahiyyət müstəvisində bir qədər Hamleti xatırladır. Lakin cəngavərlik dövrü, duellər dövrü keçdiyin- dən, ancaq söz qılıncı ilə kifayətlənməli olur. Dövrün faciə- sini yaşamaqla bərabər, həqiqətə yol açmağa çalışır, uğur- suzluğa uğrayınca kefli İsgəndərin yolunu tutur. Lakin diq- qətlə yanaşıldıqda burada Protasovla paralel daha güclüdür. Aydın da neçə illərdən sonra qayıdıb, tanınmaz halda cə- miyyətdəkiləri seyr edir. Lakin bunu Protasov kimi soyuq- qanlılıqla edə bilmir, həyata İsgəndərsayağı müdaxilələr
31 edir. Zəmanəyə inamını itirsə də, insanlara inamını itirmir. Son anda Gültəkini hələ də sevdiyini göstərməklə, naqis cəmiyyətin günahını onun qurbanı olmuş insanın ayağına yazmadığını sübut edir. Şərin mənbəyini insanların xislətində deyil, dövrün, zəmanənin, mühitin xislətində axtarmaq təşəbbüsü göstərir. Bu baxımdan, C.Cabbarlının «Aydın»ı təkcə «Hamlet»lə deyil, həm də «İblis»lə böyük ideya yaxınlığına malikdir.
Ayrı olsaq da, həqiqətdə birik. Hüseyn Cavid. «Xəyyam» Hadisələri araşdırarkən və ilk nəzərə çarpan cəhətlərdən çıxış edərkən eyni dövrdə yazıb-yaratmış bu iki sənətkar arasında xeyli böyük fərqlər və hətta ziddiyyətlər görmək mümkündür. Lakin bu böyük düha sahiblərinin ideya dünyasına daxil olduqda, fərqlərin daha çox metod və təzahür fərqi olduğu, ideyaların dərinliyində isə ağlasığmaz bir yaxınlıq və hətta eyniyyət mövcudluğu aşkara çıxır. Cavidlə Cabbarlı arasındakı fərq ancaq metod fərqi deyil. Daha doğrusu, metod fərqi törəmədir. Daha doğrusu, metod fərqi törəmədir və ən başlıcası, zamana
32 görə nisbidir. Təsadüfi deyildir ki, bir əsərdən sonra kimin daha çox realist, kimin daha çox romantik olduğunu fərq- ləndirmək çətinləşmişdir. Keçən əsrin əvvəlində dünyanı, həyatı planetlər miqyaslı, qlobal bir proses kimi götürən Cavid nə qədər mücərrəd və «səmavi» görünürdüsə, yeni əsrin əvvəlində, qloballaşma artıq həyatın bütün sahələrinə nüfuz etdiyi bir vaxtda, bir o qədər realist görünür. Əsl fərq bədii metodlardan öncə insanların, cəmiyyə- tin tərəqqi yoluna münasibətdə, «nədən başlamaq» məsələ- sində üzə çıxır. Hər iki sənətkar yaxınlaşmaqda olan həşəmətli bir kabusun, qorxunc bir qüvvənin, kapital dünyasının, Qərbin kütləvi mədəniyyətinin milli-mənəvi dəyərlərimizin sərhəd- lərini keçərək cəmiyyətimizə, ailəmizə, şəxsi həyatımıza necə daxil olduğunu və bu proseslərin daha nələrə apara bi- ləcəyini anlayır və bütün bunlara qarşı mübarizə yolları arayırdılar. Hər iki sənətkar bu böyük ümumbəşəri, fövqəl- milli proseslərin qloballığını, dönməzliyini görür, onlarla üzləşməyin qaçılmazlığını dərk edir və özünü, öz milli var- lığını, əsrlərdən, nəsillərdən bizə miras qalmış yüksək əxla- qi-mənəvi keyfiyyətləri bu burulğanlar içərisindən çıxar- maq üçün yollar axtarır, bütün mümkün vasitələri və qüv- vələri səfərbər etməyə çalışırdılar. Azərbaycanda sosialist inqilabı deyilən hadisə baş verdikdən sonra zəmanənin bu iki böyük qələm sahibinin mübarizə metodları getdikcə
Yüklə 0,85 Mb. Dostları ilə paylaş:
|