Cavid və Cabbarlı. Müxtəlifliyin vəhdəti
Yüklə 0,85 Mb.
|
16 da şərq, türk «mən»inə və mentalitetinə eyni dərəcədə uzaq, yad ideoloji perspektivləri vaxtında görən Cavidə üstünlük verərkən, müəlliflə razılaşmamaq mümkün deyil. Romantik Cavid ən sərt, realist bolşevik gerçəkli- yində də məqama xidmət etmədi, tarixi ana – sosializmə ötəri münasibət ifadə eləmədi, «ötüb-keçəcək» epoxaya «ötüb-keçən» əsərlər həsr eləmədi. İçərisində olduğu həyatı təsvir və təhlil etmədi, özünün içərisindəki həyatı (və bu həyatda kodlaşan milli-etnik taleyi, yaddaşı) təsvir eləməkdə davam etdi. O vaxtkı ən böyük bəlaya - Qərbdən gələn selə Cavidin, yoxsa Cabbarlının teatrı bir sipər idi? Yox, Cabbarlının bu axara, selə münasibətdə daha çox «körpü» rolundan bəhs açmaq olar. Sipər - Cavid idi. Səhnədə də, həyatda da sonrakı vulqar stereotiplər hamısı bir proses kimi «Sevil»in - «atılan çadranın» davamı oldu: qadınlıq «sevilləşdi», daha sonra əlifba kirilləşdi, cəmiyyət sinifləşdi, şer-sənət «sexləşdi», məişət kolxoz- laşdı, mənəviyyat əşyalaşdı... Bütün bunlar hamısı Sevilin atdığı, sosializmin isə büründüyü çadranın davamından, onun tipacından, tiracından başqa bir şey olmadı. Həyatın özündə tarixin sonrakı davamı ilə həm Cavidin, həm də Cabbarlının milli sabaha və taleyə verdiyi proqnozlar sınaqdan keçdi. Tarixin kinayəsidir ki, Aydın bizim dövrün də, yeni
17 əsrin də astanasında öz səhnə həyatını yenidən yaşadı. Aydının səhnədə yaşadığı bu faciələr arasında fərq də xalqan həyatda, tarixdə taleyinin iki anı, iki faciəsi arasında fərqi əks etdirdi. Köhnə (ötən əsrdəki) teatr təfsirində Aydın və Gültəkin Qərbdən, Avropadan əsən səmumun, özgə, yad küləyin hələ gələcək, sabahkı qurbanları kimi, yeni təfsirdə isə... doğma zamanın, məkanın, millətin özünün dərdləri və bəlaları kimi, dar, lokal «mən»dən və içdən səslənirdi. Salon və zal Gültəkinin (əsrin və cəmiyyətin!) namus faciəsini indi gündəlik məişətin, adi gerçəkliyin həyat tərzi və əxlaq biznesi kimi qarşılayırdı... Bütün bunlar sabanın hələ yetmiş il bundan əvvəl məhz dəf olunmuş, qaldırılmış pərdədən, atılmış çadradan sənətkara - Cavidə görünən konturları idi. Kitabdakı təhlilərdə məhz səksən il sonrakı – bugün- kü Cabbarlı ilə yanaşı müəllifin bugünkü Cavidə münasi- bəti də predmetli detallarda və konkret təfsilatda açıla bilir. H.Cavid: «Yerə enməm də səma şairiyəm!» - deyə sona qədər sosializmin müvəqqəti (yetmiş illik) start meydanına enmədi. Lakin təəssüf ki, illər ötdü və daha «səmadan enməyə» ehtiyac qalmadı: əvəzində səma özü yerə endi. Və indi daha Cavidə «səma şairi» demək mümkün deyil: altun da, qurşun da, iblis də və onun bütün səma tipacı da bu gün artıq hər tində, hər məhəllədə var -
18 üfüq birləşib, səma - yer bölgüsü aradan qalxıb. Lakin bütün bunlar yerin ucalması və səmalaşması hesabına olmayıb, əksinə, ucalıq enərək yerlə bərabərləşib. Və Cavidin də qanadı, romantikası prozaik bir gerçəkliyin bir hissəsinə çevrilib. Elə məhz buna görə də müəllif qərara gəlir ki, «bugünkü həyatın müstəvisində rollar dəyişir, Cavid daha çox realist, Cabbarlı daha çox romantik təsiri bağışlayır». Bir zamanlar qadınlığın Afət gələcəyi üçün hər hansı narahatlığı, təşvişi rədd edən C.Cabbarlı yazırdı ki, «biz deyirik ki, qırx il də, əlli il də bizdən sonra Azərbaycanın, ya türklüyün başqa bir ölkəsi... Afət həyatı ilə yaşaya bilməyəcəkdir». Sevilin Afət alternativinə Cabbarlı inanmırdı. Lakin Afət çox-çox Sevillər üçün yalnız alternativ yox, həm də perspektiv oldu... İlkin kapitalist münasibətləri dövrünün özü kimi, bu dövrün Afət və Sevil taleləri də öz tərcümeyi-hallarını yenidən yaşadı. Qoşa kontekstdə, yanaşı apardığı təhlillərini ümumi- ləşdirərək, müəllif öz fikirlərinə belə bir haqlı yekun vurur ki, «bizə bu gün ayrılıqda Cavid, ayrılıqda Cabbarlı deyil, həm Cavidin, həm də Cabbarlının ideyalarından bəhrələnən vahid mədəni-mənəvi özünüdərk və inkişaf konsepsiyası lazımdır». Bir-biriləri ilə birləşərək bütövlük (milli birlik!) təşkil etmək millətin hər iki qutbü üçün yalnız o halda
19 mümkün olar ki, ayrı-ayrılıqda bu qütblərdən hər biri əvvəlcə babalarla (əcdadın kodu və etnosun arxitipi ilə) bütövlük təşkil eləsin. Səlahəddin Xəlilovun «Cavid və Cabbarlı» kitabı bu böyük missiyaya, nəinki bu böyük tarixi hikmətin, həm də onun
fəlsəfi dərki və şərhi sahəsində babaların (klassiklərin) tarixi xidmətlərinin ən geniş, ən kütləvi miqyasda oxucuya, ictimai-ədəbi fikrə çatdırılmasına xidmət edir. Yaşar QARAYEV
20 Cavid və Cabbarlı Fəqət, bir fərq var ki, burada bir fikir üçün bir həyat... yaradılmayıb, bəlkə yaranmış bir həyatdan, təbii və açıq bir həqiqətdən bir fikir alınır . C.Cabbarlı
Cavid və Cabbarlı. Biri ideyalar, mahiyyətlər dünya- sında qərar tutur və yerdəkilərə sadə bir təzahür kimi baxır, o biri yerdə olanların zahiri pərdəsini götürməklə mahiyyəti də, ideyanı da gerçək həyatın özündən intixab etməyə çalışır. Əslində hər iki dahi eyni bir yolu qət edir. Biri səmadan enir, o biri səmaya yüksəlir. Biri həyatın ali məna zirvəsindən həyatın dibinə işıq salır, o biri həyatın dibindən onun ali mənasına doğru insanlarla birlikdə çox çətin bir yüksəliş yolu keçməyə çalışır. Yollar eyni olsa da, səmtlər bir-birinin əksinədir. Əvvəlcə özü nura çatıb, insanlara nurdan pay verməklə, insanlarla birlikdə nura doğru yürüş
Yüklə 0,85 Mb. Dostları ilə paylaş:
|