Cavid və Cabbarlı. Müxtəlifliyin vəhdəti
Yüklə 0,85 Mb.
|
70 arzu və ümidləri ilə, insanın keyfiyyətləri ilə mövcud həyat arasındı uyğunsuzluq var, İnsanın məntiqi ilə həyatn məntiqi üst-üstə düşmür. İblis isə həmin həyatı ona görə yaxşı bilir ki, həyat hələ onun məntiqnə uyğun şəkildə dövran edir, Şekspirin məşhur sonetində deyildiyi kimi, eybəcərlik gözəllik üzərində, nadanlıq kamillik üzərində qələbə qazanr. Lakin İblisin ağlı ali hisslərlə birləşmədiyindən zəka səviyyəsinə də yüksəlmir. Həyat çox gözəl bildiyini zənn edir, insanların bütün fəlsəfələrindən xəbərdar olduğunu düşünür: Xilqətdəki hər məsələ, nöqteyi-mövhum, Hər fəlsəfə, hər məzhəbü məslək mana məlum -deyir, lakin həyatda və insan mənəviyyatında onun üçün qaranlıq olan elə potensial qüvvələr var ki, onlar reallaşdıqda İblisin bildikləri alt-üst olur, daha özünü doğrultmur. Bu mənada, Cavidin İblisi öz idrak qabiliyyətinə görə də klassik Avropa ədəbiyyatındakı İblislərdən fərqlənir, real bir qüvvə olmaqla qeyri-məhdud idrak qabiliyyətindən məhrumdur. Onun bilikləri məhz təmsil etdiyi cəmiyyətdəki hakim dünyagörüşü ifadə edir və ilk baxışda nə qədər realistik görünsə də, əslində gerçəkliyi düzgün əks etdirə bilmir, çünki metafizik xarakter daşıyır, dünyanın, cəmiyyətin müəyyən bir real məqamını
71 mütləqləşdirir, həyatdakı daxili ziddiyyətləri lazımınca qiymətləndirə bilmir, onun hansı itiqamətdə inkişaf etdiyini görmür. O, ya həyatı dərindən bilmədiyinə görə, ya da dərindən bilmək ona sərf etmədiyinə görə zülmün, şərin mənbəyini Allahın iradəsi ilə, yaxud insan mənəviyyatının ayrılmaz tərkib hissəsi kimi, insanın təbiəti ilə izah etməyə çalışır və insanların özünü də məhz bu cür düşünməyə sövq edir. O, özünün bu mövqeyini real həyat səhnələri vasitəsi ilə isbata yetirməyə çalışır. Bu mövqe isə o dövrkü cəmiyyətin, hakim üsul-idarənin mövqeyidir və onun mənafeyinə tamamilə uyğundur. Məqsəd - insanı ictimai mübarizədən yayındırmaqdır; zülmün mənbəyi ya Allahla, ya insanın özü ilə bağlıdırsa o, kimə qarşı və necə mübarizə aparacaqdır?.. Faciə İblisin düşüncələrinin əsassızlığını və onun mövqeyinin heç də İblisin özünün düşündüyü qədər möhkəm olmadığını göstərir. Əzab və işgəncə vermək, cismani ölümə bais olmaq nisbətən asan şeydir. Lakin İblis başlıca məqsədinə - İnsanı (insanların seçilmiş nümayəndəsi olan Arifi) mənən öldürməyə, onu öz sadiq qulu etməyə nail olmur. Əsərin ideya istiqaməti elədir ki, buradakı ümumi romantik ruh, rəmziliklər də buna şərait yaradır ki, məhz kimin cismən öldüyü və ya hələ nəfəs addığı prinsipial rol oynamır; prinsipial məsələ kimin mənən ölü və ya mənən
72 sağ olması məsələsidir.
73 «Iblis» fəlsəfəsi – insan fəlsəfəsi
H.Cavidin bütün yaradıcılığı boyu təqdim etdiyi fəlsəfi konseptual sistemin ana xətti "İblis" əsərində vahid dramatik xətdə konsentrik şəkildə ifadə olunmuşdur. Əsərin fəlsəfi məzmununa müraciət etməzdən əvvəl ümumiyyətlə İblis-İnsan probleminin müxtəlif çalarlarına diqqət yetirək. Ən çox yayılmış baxışlardan biri Xeyrin də, Şərin də, Allanın da, İblisin də insanın öz qəlbində, öz içərisində axtarılması cəhdidir. İfrat Şərq təfəkkürünün məhsulu olan bu baxış insanı qüdrəti-külliyyə hesab etmək, "mənəm Allah" iddiasına haqq qazandırmaq, dünyanın bütün problemlərini kamil hökmdar, kamil insan axtarışları ilə həll etmək mövqeyini əsas tutur. İnsanı onun fövqündə olan Allahdan və İblisdən asılı vəziyyətdə təqdim edən baxış isə tam əks qütb təşkil edir. Qərb təfəkkürü insanı deyil, cəmiyyəti mütləqləşdirir və insan onun qəbul etdiyi hüquq normalarına, qayda- qanunlara əməl etməli olan nizamlı bir sakit vətəndaş kimi
74 təqdim olunur. Bir tərəfdən bu normaların, qaydaların yaradılmasında, qərarlaşmasında iştirak edən (məhz iştirak edən, yaradıcı isə cəmiyyətdir) insan, digər tərəfdən onlara qeyd-şərtsiz əməl etməklə, vətəndaş intizamı ilə fərqlənir. Biz Şərq və Qərb təfəkküründə idealı ilk dəfə qabarıq şəkildə Caviddə, məhz "İblis" əsərində görürük. Əsərin əks etdirdiyi dövr və şəraitdə insanlar həqiqətən cəmiyyətdən asılı vəziyyətə düşmüşdü. Cəmiyyət isə Xeyri yox, Şəri – İblisin təcəssümünə çevirmişdi. İblis qəti əmin idi ki, onun hakim olduğu mühitdə hamı ölüdür. İnsanlar ölü olduğuna görə də, İblis özünü qüdrəti-külliyyə hesab edirdi. Konkretlik üçün müəllif İblisin bu mövqeyini onun öz dili ilə də ifadə edir. "Ölülərdən ölülər feyz alacaq!" – deyə İblis mənən ölü olanları cismani ölülərdən fərqləndirmirdi. Xəstə qadının dediyi "dərdimiz möhlik imiş, çarəsi yox" sözlərini isə İblis tamam başqa mənada təkrar edir. 0, mənən ölüləri daha çox dərəcədə çarəsiz hesab edir, çünki öz gücünə hələ də arxayındır. Arifi daha bir cinayətin icraçısı edəcəyini bilir, onu həmişəlik olaraq çirkab dünyasına atacağını, Arifin bir daha geri qayıda bilməyəcəyini güman edir. İblisin bu mətləbini çox gözəl tutan A.Şaiq yazır: "İblis Arifin girmiş olduğu bu çirkin və adi həyatdan peşman olaraq çəkiləcəyindən qorxur. Onu həyatın ağır zəncirləri ilə bağlamaq, bir daha öz ideal aləminə dönməmək üçün
Yüklə 0,85 Mb. Dostları ilə paylaş:
|