Cavid və Cabbarlı. Müxtəlifliyin vəhdəti
Yüklə 0,85 Mb.
|
58 fəlsəfi və ədəbi-bədii axtarışlarının əsas məzmununu təşkil edir.
Dünya ədəbiyyatında bir qayda olaraq üç variant nəzərdən keçirilir: Dünya ədəbiyyatında bir qayda olaraq üç variant nəzərdən keçirilir: 1.
İnsan insan üçün canavardır. Əzilən yox, əzən olmaq lazımdır. - Bu, "iblisin" qələbə yoludur. 2.
xristian dünyanın bütün yükünü öz üzərində daşımalıdır. Bu, "Allah" ideyasının qələbə yoludur. 3.
nicat vermir. Şər - iblislə deyil, üsyankar iblislə birləşməli, yaxud iblisə təslim olmamaq şərtilə ondan istifadə etməli, Allaha və bütün dünyaya meydan oxumalı, dünyanın, cəmiyyətin qoyduqu bütün məhdudiyyətlərdən yüksəkdə dayanmalı. - Bu, fövqəltəbii insanların, Prometeylərin (Faustların, hətta, daha realistik variantda Don Kixotların) təkbaşına mübarizə yoludur. Dördüncü variant, yeganə düzgün izah və əsil çıxış yolu isə göstərilmir. Fəlsəfədə olduğu kimi, ədəbiyyatda da şərin, eybəcərliyin səbəbini ictimai quruluşda axtarmaq zərurəti o vaxt hələ kəşf edilməmişdi. "Çıxış
yolu" problemi F.M.Dostoyevskinin
59 yaradıcılığı üçün də səciyyəvidir. "Cinayət və cəza"-da, "İdiot"da, ən çox isə "Karamazov qardaşları"nda - hər üç qardaşın mühakimələrində və həyat fəaliyyətlərində bu problemin həllinə təşəbbüs göstərilir. Xüsusən, İvan Fyodoroviçin öz ikinci məni kimi çıxış edən iblislə ("çert'') daxili mübarizəsi bu problemin ən kəskin qoyuluşlarından biridir. Lakin F.Dostoyevski bu məsələnin birqiymətli həllini vermir. Bu problemi bütün açıqlığı ilə, kəskin surətdə qoyduğuna görə və heç də həmişə birqiymətli həllini vermədiyinə görə ("Karamazov qardaşların'')da bu problem açıq qalır) F.M.Dostoyevskinin də ədəbi tənqid taleyi mürəkkəb olmuşdur. Bir sıra tənqidçi və filosoflar onu nihilizmə və nitsşeçiliyə görə tənqid etmiş, bəziləri isə tərifləmişlər. Bəs əslində necədir? Yazıçının ideya mövqeyi ilə həmin fəlsəfi cərəyanlar nə dərəcədə uyğundur? F.M.Dostoyevskinin mövqeyi daxili ziddiyyətlərə malikdir və onu qəti olaraq bu və ya digər cərəyanla bağlamaq düzgün olmazdı. Yazıçı "Gündəliyinin" bir yerində yazır: "...şər insanlığın hakim-sosialistlərin zənn etdiklərinə nisbətən daha çox dərinliklərində gizlənilir və cəmiyyətin heç bir quruluşunda ondan qaçmaq olmaz...". "Gündəliyin" başqa yerində isə oxuyuruq: "Mən şərin insanların normal halı olmasına inanmaq istəmirəm və
60 inana bilmirəm". Bu ziddiyyətlilik onun bədii əsərlərinə də xasdır.
Bəzi tədqiqatçıların fikrinə görə, "Karamazov qardaşlarında" Dostoyevski qurtuluş yolunu Aleşa Karamazovun mövqeyində, yəni yenidən Allah ideyasına qayıdılmasında görür (dini ekzistensializm). Bunu müəllifin qəti mövqeyi kimi qiymətləndirmək səhv olsa da, həmin "çıxış yolu" mümkün variantlardan biri (ikinci variant) kimi əsərdə, doğrudan da, təhlil olunur. Başqa sözlə, silahdan, gücdən yenə də Allaha qayıtmaq ideyası... "İblis"də isə ideya istiqaməti tam əksinədir. Mələkdən - silaha, gücə, oradan isə - həqiqət və gücün vəhdətinə! İ.V.Götenin "Faust" əsərinin həmin problemə dair yazılmış digər əsərlərdən bir mühüm üstünlüyü də budur ki, burada insan iblisə qalib gəlir, yəni Faustun timsalında insanların şərə təbiətən meyli inkar edilir. "Xeyirxahlıq təbiidir, bədxahlıq isə sonradan özünə yer tapıb" fikri böyük L.N.Tolstoyun da yaradıcılıq devizlərindən biri olmuşdur. Bəs "İblis"də necə? İnsan İblislə mübarizədə təslimmi olur? ...Görünür, bir sıra tənqidçilərin belə mevqeyinə "əsas verən" faciədə Arifin təkamülünün (daha doğrusu, dialektik inkişafının) üçüncü mərhə-ləsinin aşkar şəkildə öz əksini tapmaması və Arifin guya İblisə təslim olması qənaətidir.
61 Ədəbi tənqid "İblis" əsərinin Arifin məğlubiyyəti və iblisləşməsi (inkvizisiyanın və buna uyğun olaraq Qərbi Avropa ədəbiyyatının ənənəvi termini ilə desək, ruhunu iblisə satması) ilə bitdiyi qənaətinə gəlir. Bu isə "şər insanın təbiətindədir" fikrinin birinci "obyektiv" əsasıdır.
dedikləridir (İblis isə guya müəllifin mövqeyini ifadə edir). İblis deyir:
yaxud:
İnsandakı nəfsi-şumə daim İblis olur ancaq olsa hakim. yaxud:
Siz nə qədər məndən uzaqlaşsanız, Yer deyil, əflakə uçub qaçsanız, Qarşılaşıb birləşəriz daima, Ayrı deyil, çünki biriz daima. yaxud:
Lakin məni təhqir edən ey əbləhü miskin! Olduqca müsəllət sana, bil, nəfsiləimin, Pəncəmdə dəmadəm əzilib qıvrılacaqsan, Daim ayaq altında sönub məhv olacaqsan. Yüklə 0,85 Mb. Dostları ilə paylaş:
|