Cavid və Cabbarlı. Müxtəlifliyin vəhdəti
Yüklə 0,85 Mb.
|
100 Millət qarşısında duran ən mühüm vəzifələrdən biri qlobal proseslərin keşməkeşlərindən salamat keçmək, özünü qoruyub saxlaya bilməkdir. Lakin bunun üçün əvvəlcə özünü dərk etmək, qlobal proseslərə qarşı çıxmaqdansa, öz milli koloritini itirmədən bu proseslərin ahənginə daxil olmaq tələb olunur. XX əsr bütün millətləri sınağa çəkir. Kimlərsə sadəcə olaraq ümumi axına qoşulur, irəlidə gedənlərin cığırına düşürlər. Camaat, kütlə təsirə qapılmaq məcburiyyətindədir. Çünki onlar hadisələri yaşayırlar. Halbuki, milli özəlliyin yeni ampluada saxlanması mahiyyətlər müstəvisində invariantların qorunmasını tələb edir. Bu ağır tarixi vəzifə millətin mütəfəkkirlərinin üzərinə düşür. Görünür, Cabbarlı bu gün ona görə son dərəcə aktualdır ki, o zahiriliyi deyil, alt qatlardakı qanunauyğun- luqları, hadisələri deyil, mahiyyətlər arasındakı müna- sibətləri qələmə almışdır. Mahiyyətlər isə zaman keçdikcə müxtəlif libaslarda təkrar olunur: necə ki, kapitalizmə keçid dövrünün təbəddülatlarını Azərbaycan iki dəfə yaşamalı olmuşdur; bir əsrin əvvəlində, bir də sonunda. Bəli, belə bir dövrü biz artıq ikinci dəfə yaşayırıq. Və bu günün mütəfəkkirləri və ədibləri dövrün nəbzini tutmağa, çox qarışıq və mürəkkəb proseslərin fəlsəfi məğzini anlamağa çalışdıqları bir
zamanda və
ədəbiyyatımızda müəyyən bir boşluq duyulduğu dövrdə
101 məlum olur ki, narahatlıq üçün heç bir əsas yoxdur. Sən demə, böyük klassiklərimiz bizi bu dar gündə tək buraxmayıblarmış. Böyük Cavid, böyük Cabbarlı həm də bu gün üçün yazırlarmış. Bu gün, yeni əsrin əvvəllərində, artıq Azərbaycan Avropa şurasına tam hüquqlu üzv qəbul olunduğu bir vaxt- da, Cabbarlı dramaturgiyasının aktuallığı bir daha diqqəti cəlb edir. Onun əsərlərində hətta «azadlıq» ideyası da o vaxt kommunistlərin ön plana çəkdiyi «istismardan azad olmaq» mənasından fərqli, xeyli geniş mənada başa düşülür və ilk növbədə insanın daxili azadlığı ön plana çəkilir. Hər hansı bir həyat tərzi, hər hansı bir əqidə, hətta hər hansı bir geyim insana kənardan, icbari yolla qəbul etdirilməməlidir. Namus, ismət də kişi diktatının və ya çadranın sayəsində deyil, mənəvi bütövlüyün ayrılmaz tərkib hissəsi kimi, daxildən gələn bir tələbat kimi mövcud olmalıdır. İnsanın bütün həyatı, əməli fəaliyyəti, onun şəxsi arzu və istəklərinə uyğun gəlməli, istək və əməl bir harmo- niya təşkil etməlidir. Cəmiyyət insana öz ürəyinin hökmü ilə yaşamaq imkanı verməlidir. Cabbarlının əsrin əvvəlində qoyduğu bu tələblər Avropada, Amerikada hələ indi-indi gah «insanın hüquq və azadlıqları», gah «qadın hüquqları», gah «gender» problemləri adı ilə gündəmə çıxarılır və bizə müasir Qərb dəyərləri kimi təqdim olunur. Lakin Qərb bu dəyərlərin milli – mənəvi invariantlarla uyğunlaşdırılması
102 problemini hələ də həll edə bilməmişdir. Cabbarlı isə əsrin əvvəlində bir addım da qabağa getmiş və cəmiyyətin yarat- dığı çəpərləri uçurmaq tələbi ilə kifayətlənməyərək, is- təklərin özünü yüksək mənəvi pilləyə qaldırmaq, qadağaları könüllülüklə, könlün ucalığı ilə əvəz etmək mövqeindən çıxış etmişdir. Yeri gəlmişkən, Cabbarlının nəfsin tərbiyə olunması ilə bağlı mövqeyi bizim milli fəlsəfi fikir ənənələrimizin davamı kimi ortaya çıxır. Belə ki, XII-XIII əsrlərdə yaşamış böyük Azərbaycan filosofu- Əbuhəfs Sührəverdi «hal və məqam» konsepsiyası ilə dünya fəlsəfi fikir tarixində nəfsin tərbiyə olunmasının ən mükəmməl təlimini yaratmışdır. Bu təlim Azərbaycan fəlsəfi fikrində uzun müddət yaşamış, davam etdirilmişdir. Təsadüfi deyil ki, XVI əsrdə böyük Füzuli də «nəfsin kamillik yolundan» danışırdı. (M. Füzuli. Mətləəl etiqad. B., «Yazıçı», səh. 33) «Aydın»da, «Od gəlini»ndə və digər əsərlərində Cabbarlı həmin təlimi ədəbi bədii müstəvidə daha da inkişaf etdirir və digər milli fəlsəfi konsepsiyaların sinkretik kontekstinə daxil olur. İdeal və gerçəklik. Arzu, istək və real həyatın özü. İnsanın qəlbində, fikrində yaratdığı və yaşamaq istədiyi xəyali dünya, arzular səltənətinin, röyalar dünyasının isti qucağı, mülayim melodiyaları və kerçək həyatın sərt iqlimi, acı həqiqətləri!.. Çox vaxt xoşbəxtliyin də, faciənin də kökündə bu iki
103 dünya arasında uyğunluq və fərq dayanır. İstək nə qədər güclü olsa və onun reallaşması nə qədər əl çatmaz olsa, faciə də bir o qədər qaçılmazdır. Bu iki dünya arasında uyğunluq yaradılmasının bir yolu gerçək dünyadakı fəaliyyətimizi arzularımız istiqamətində yönəltməkdirsə, digər yolu arzu və istəyinözünün reallığın imkanları istiqamətində tərbiyə olunmasıdır. Mötədil insanlar məhz arzularını cilovlayır, « ayaqlarını yorğanına görə uzadırlar», bəzən hətta « palaza bürünüb elnən sürünürlər». Burada biz yaşadığımız hadisələr dünyasının reallığı ilə yanaşı arzuların reallığı və əlçatanlığı məsələsi ilə rastlaşırıq. Burada arzu və istəyin nisbiliyi və mütləqləşdirilməsi məsələsi ortaya çıxır. Lakin Cabbarlı maksimalistdir və təzadların mütləqləşdirilməsindən çıxış edir… O, hadisələr dünyasının mülayim keçidlərindən, kiçik çətinliklər və məqsədyönlü əməli fəaliyyətin uzlaşdırılmasından deyil maneələr və onları dəf edən böyük ehtirasların mübarizəsindən bəhs edir. Ona görə Cabbarlı qəhrəmanlarının arzu və diləkləri həyatın real axarı ilə bir araya gəlmir. Maraqlıdır ki, Cabbarlı bu təzadı Aydının dili ilə ümumiləşmiş şəkildə, bir prinsip kimi irəli sürür: «… Dilək ilə nəticə arasında keçilməz bir uçurum var ki, onu ancaq bir neçə qüvvətli simalar keçmişlər… Onlarla da tarix (bütün gələcəyə qarşı) fəxr edir». Aydın hətta maneə olmadıqda onu yaratmağa can atır. Həm də məhz əlçatmaz
Yüklə 0,85 Mb. Dostları ilə paylaş:
|