Cavid və Cabbarlı. Müxtəlifliyin vəhdəti

 

 

87 

biz həyat hadisələrində, mənəvi prosesdə inkarı inkarın ba-

riz nümunəsi ilə rastlaşırıq. Deməli, H.Cavidin qəhrəmanla-

rı sadəcə təkamül yolu deyil, dialektik inkişaf yolu keçirlər. 

Əsərin  sonunda  Arif  onu  bədbəxt  edən  səbəbi  anla-

yır. İnsanın öz bədbəxtliyini, xüsusən bu bədbəxtliyin səbə-

bini  –  əsil  səbəbini,  ictimai  səbəbi  dərk  etməsi  isə  artıq 

filosofluqdur. 

Həyatın ən müdhiş acılarını dadmış olan, mühitin iç 

üzünü  bilavasitə  öz  bədbəxt  taleyinin  timsalında  görən  və 

bütün  bunları  dərk  edən,  filosofluq  səviyyəsinə  yüksələn 

adam  üçün  daha  İblis  qarşısıalınmaz  qüvvə  deyil,  İblis 

yalnız  o  zaman  meydan  oxuyur  ki,  insan  öz  mənəvi 

bütövlüyünün gücünə arxalana bilməsin. 

İblis zəiflərin qismətidir. 

İblis oz fərdi hisslərini mütləqləşdirən, öz fərdi faciə-

lərini ictimai faciə fonunda görə bilməyənlərin qismətidir. 

İblis naqis mühitə sığanların qismətidir. 

H.Cavidin  İblisi  əfsanəvi,  dini  rəvayətdəki  İblisə 

yalnız zahirən bənzəyir; İblis harada desən orada peyda ola 

bilir, hansı dona istəsə girə bilir. Lakin bu cəhət təkcə sim-

voliklik xatirinə olmayıb, təkcə hadisələrin qırılmazlığını – 

təhkiyənin bütövlüyünü təmin etmək üçün olmayıb, həm də 

çox  ciddi  fəlsəfi    və ictimai-siyasi  mənanı  ifadə  edir. Belə 

ki,  eyni  İblisin  müxtəlif  təzahürləri  əslində  eyni  eybəcər 

mühitin  müxtəlif  eybəcər  hadisələr  doğurduğunu  göstərir. 

---

 

 

88 

Naqis  ictimai  mühitdə,  "qüvvətə  və  altuna  tabe  dünyada" 

İblisə  yalnız  bir  yerdə    və  bir  dəfə  deyil,  addımbaşı  rast 

gəlmək  mümkündür.  Belə  dünyada  İblis  özünü  evindəki 

kimi  hiss  edir.  Bu  dünyanın  hörmətli  nümayəndəsi  də, 

nurani  qocası  da  İblisdir.  İblis  yalnız  o  zaman  eybəcər  və 

dəhşətli görünür ki, insanlarda bu eybəcərliyin əks qütbü – 

nəcib  hisslər  təzahür  etsin,  habelə  onlar  bu  eybəcərliyin 

mahiyyətini dərk etsinlər və hadisələrə bu yeni mövqedən –

kamillik  zirvəsindən  qiymət  verilsin.  İnsanlar  mühitin 

açdığı  qapılardan  keçməyəndə,  ona  qarşı  çıxanda  İblis  də 

öz  niqabını  atmalı  olur,  öz  rəngində,  öz  donunda  görünür. 

Məsələn, nə vaxt ki, Arif hələ mühitdən fərqlənirdi, altuna 

və  müharibəyə  nifrət  edirdi,  rakının  dadını  bilmirdi,  İblisi 

seçə bilirdi və ondan uzaq qaçırdı. Lakin elə ki, Arif hissə 

qapılıb öz iradəsini unudur, artıq İblisi seçə bilmir və onun 

əlini  öpür,  onu  sahibi-kəramət  adlandırır.  Çünki  artıq  Arif 

özü zahirən mühitdən seçilmir, onun çirkabına bulanmışdır. 

Altuna uymuş, qurşuna istinad etmişdir. Sevgilisinə çatmış, 

lakin  onun  qəlbini  həmişəlik  olaraq  qırmışdır,  qardaşına 

çatmış, lakin onu həmişəlik olaraq məhv etmişdir. O elə bir 

vüsala çatmışdır  ki,  bu  vüsal  ona səadət  gətirmək  əvəzinə, 

yalnız işgəncə verə bilər. 

İblisin məqsədi də budur. O, insanları sadəcə olaraq 

ölümə  sürükləmir.  Bu,  az  pislik  olardı.  O,  insanların 

mənəviyyatını  öldürməyə  çalışır.  Yeri  gəldikdə  İblis 

---

 

 

89 

insanları  hətta  ölümdən  (şərəfli  ölümdən)  xilas  edir,  lakin 

əvvəlcə onları mühitin çirkabına sürükləmək üçün. 

İblisin məqsədi Xavərin və ya Vasifin ölümünə bais 

olmaq  deyil.  İblisin  məqsədi  Arifi  qatil  etməkdir.  Mühit 

ondan  uzaqlaşmaq  istəyənləri  sevmir.  Əlinə  fürsət  düşən 

kimi  onlardan  qisas  alır.  İblis  də  belə  edir  -  fürsət  düşən 

kimi  Arifdən  qisas  alır.  Lakin  bunu  İblisin  qələbəsi  kimi 

başa düşmək, əsəri bədbin ruhlu əsər kimi qiymətləndirmək 

düzgün  olmazdı.  Əsərin  sonluğuna  diqqətlə  yanaşıldıqda 

aydın  olur  ki,  Arif  rəzillik  etməkdən  daha  çox  zəiflik 

göstərmişdir,  onun  əsəbləri  böyük  gərginliyə  –  mühitin 

güclü  təzqiyi  ilə  öz  güclü  ehtirası  arasındakı  kontrastdan 

doğan  gərginliyə  tab  gətirməmişdir.  Arifin  qəbahətləri 

düşünülmüş  qəbahət  deyil.  Nəticəsi  göz  qabağında  olan 

real, maddi hadisə olsalar da, mənəvi dəyişilmənin nəticəsi 

sayıla  bilməzlər.  Burada  zərurətdən  daha  çox  təsadüf  rol 

oynayır.  Əgər  Arifin  ani  sarsıntıları  geri  qaytarılması 

mümkün  olmayan  nəticələrə  gətirməsəydi,  o,  yəqin  ki,  bu 

dərəcədə  bədbəxt  olmazdı  (Oxucu  bunu  hiss  edir  və  ona 

nifrət yox, təəssüf duyğusu ilə yanaşır). 

Arif məğlub olmur, bədbəxt olur. 

Eybəcər  mühitdə  həmişə  eybəcər  adamlarla  yanaşı 

bədbəxt adamlar da olur. Bədbəxtlər haradasa mühitin çir-

kabına batan, lakin çirkabdakı həyatdan həzz ala bilməyən, 

məhz çirkabda olduqlarını başa düşən adamlardır. İbn Yə-

---

 

 

90 

minlər  bədbəxt  deyillər.  Onlar  öz  miskin  həyatlarından 

həzz alırlar. Onlar mənəviyyatsız adamlardır, mənəvi zəlil-

lərdir.  Yalnız  mənəviyyatı  olanlar  bədbəxt  ola  bilərlər  – 

mənəviyyatın  ahəngi  pozularkən.  Yalnız  əqidəsi  olanlar 

bədbəxt  ola  bilərlər  –  öz  əqidələrinə  zidd  hərəkət  etmiş 

olarkən. 

Əgər əsərin sonunda Arifi bədbəxt kimi görə bilirik-

sə,  deməli,  o,  naqis  mühitə  (İblisə)  təslim  olmamış,  onun 

qurbanı olmuşdur. Arifin faciəsi onu kiçiltmir, əksinə, onun 

gələcək mübarizəsinə inam yaradır. 

Lakin  Arif  məğlub  olsa  idi  belə,  bu,  İblisin  tam 

qələbəsi  sayıla  bilməzdi.  Çünki  əsərdə  Ariflərdən  başqa, 

Elxanlar  da  var.  Onlarınsa  məqsədi  yalnız  İblisə 

uymamaqdan  ibarət  deyil,  həm  də  ona  qarşı  mübarizə 

aparmaq, onun daşıyıcılarını məhv etməkdir. 

Əgər  İblis  qələbə  çalmalı  olsaydı,  İbn  Yəmin  öldü-

rülməməli  idi,  çünki  onun  ölümü  İblisin  fəaliyyət  proqra-

mına daxil deyil. Çünki təsvir olunan mühitdə İbn Yəmin-

lər ölmürlər, əksinə, qol-budaq atırlar. Lakin əsərdən böyük 

ictimai-siyasi əhəmiyyəti olan belə bir qənaət də hasil olur 

ki,  İblisin  qoyduğu  yolun  yolçuları,  İblisliyi  özündə saxla-

yanlar - şər qüvvələr məhvə məhkumdurlar. İblis hakimiy-

yəti  mütləq  hakimiyyət  deyil.  İblis  hakimiyyəti  ilə  yanaşı, 

xalq  oğlu  Elxanın  da  hakimiyyəti  var.  Burada  İbn  Yəmin 

və onun kimi həris və bədxah adamlara heç bir güzəşt yox-

---