Cavid və Cabbarlı. Müxtəlifliyin vəhdəti
Yüklə 0,85 Mb.
|
108 melodramalar yaranır və hadisələr dənizinin ucu-bucağı olmadığı kimi, onları əks etdirən dizilər, çoxseriyalı filmlər də nə qədər istəsən uzadıla bilir. Melodrama ilə fəlsəfi dramın əsas fərqi nədədir? Hamlet», «İblis», «Aydın» hind filmlərindən, Cənubi Ame- rika seriallarından nə ilə fərqlənir? Bu suallara cavab veril- məsi bu gün həm də ona görə vacibdir ki, melodrama komediantlığın o biri qütbünə çevrilərək həyatımıza hər tərəfdən müdaxilə edir. Hadisəçiliklə dolu olan video- filmlər, teleseriallar bütün texniki vasitələrlə bizi mahiyyət- lər alır. Və çox vaxt «Hamlet»lərin, «İblis»lərin, «Aydın»- ların bizdə yaratmış olduğu mənəvi özünümüdafiə səddini keçərək içərimizə daxil olur. Və bir də başımızı qaldırdıqda özümüzü hadisələr, təsadüflər dünyasının axar-baxarında görürük. Bəli, melodrama ayrı-ayrı adamlar, şəxsi həyatlar və təsadüflər üzərində qurulmuş maraqlı və gərgin situasiyaları əks etdirir. Primitivliyin, diletantizmin bariz nümunələri üzə çıxan melodrama bəzən çox bahalı libas geyinir, yüksək dizayn və bədiilik elementləri ilə pərdələnir (müasir kino texnikası, bahalı aktyorlar və s.). Lakin nə libas
geyinirsə-geyinsin, onun
əsas göstəricisi hadisəçilikdir. Burada fəlsəfi ümumiləşmə bir yana qalsın, bədii ümumiləşmə səviyyəsində də qanunauyğunluq axtarmaq əbəsdir.
109 *** Bütün böyük sənətkarlar ona görə həm də filosofdurlar ki, onların əsərləri hadisələrin təhkiyəsi arxasında mahiyyətlərin təhkiyəsini də əhatə edir. Bədii əsərdə hadisələr necə gəldi, elə də cərəyan edə bilməz. Onlar ideyaların inkişaf qanunauyğunluğuna, mahiyyətlər arasındakı münasibətlərdəki invariantlara söykənir. Cəfər Cabbarlının bütün əsərlərində, hətta ən gənc yaşlarında yazdığı pyeslərdə belə müəyyən bir ideyanın təkamülü və ideyalar arasında mübarizə vardır. Cabbarlıda ideyanın açılmasına xidmət edən hadisələr ixtiyari olaraq seçilir. Onlar bilavasitə reallığa və tarixə söykənir. Bu baxımdan, Cabbarlı bir filosof olmaqla yanaşı, həm də kamil bir tarixşünas və sosial tablolar çəkən rəssamdır. XX əsrin əvvəllərində, hələ tariximizin kifayət qədər öyrənilmədiyi, milli mədəniyyət və milli fəlsəfi fikirlərin qaynaqları peşəkar elm üçün hələ naməlum olduğu bir dövrdə tək bir əsərdə («Od gəlini») nəinki milli tariximizin böyük və mürəkkəb bir dövrü (islamın Azərbaycanda yayılması, Babək hərəkatı) üzə çıxarılır, nəinki həmin dövrə aid adət-ənənələrimizin, milli mədəniyyətimizin, etnoqrafiyamızın mükəmməl mənzərəsi çəkilir, həm də o dövrdə yaranmış və yayılmış milli-fəlsəfi cərəyanlar obrazların dili ilə qarşılıqlı mükamilə və monoloqlarda çox parlaq şəkildə şərh olunur. Üstəlik bütün bunlar yüksək
110 sənətkarlıqla bədii əsərin təhkiyəsinə daxil edilir. Tədqiqatçılar bəzən fəlsəfi fikir tariximizin öyrənil- məsini tanınmış filosofumuz Heydər Hüseynovun əsərləri ilə başlandığını düşünürlər. Əslində isə bu işi xeyli əvvəl Cəfər Cabbarlı başlamışdır. Həm də çox böyük dəqiqliklə, fəlsəfi təlimlərin mahiyyətini açıb-göstərmək, onları qarşılıqlı surətdə müqayisə etmək və müxtəlif nöqteyi- nəzərləri canlı həyat səhnələrində təcəssüm etdirməklə. Milli tariximizin önəmli məqamlarını təşkil edən ideyalar və ictimai-siyasi hərəkatlar Cabbarlının əsərlərində bəzən bilavasitə, hətta tarixi adları belə saxlamaqla, bəzən də dolayısı ilə, bədii mündəriciyə daxil edilməklə təqdim olunur. Məsələn, Azərbaycan fəlsəfi fikir tarixində və milli azadlıq hərəkətında Cəmaləddin Əfqaninin yeri və rolu çoxlarımızın nəzərində professor Şamil Qurbanovun təqdimatından sonra aydınlaşdı. Və biz elə bil ki, itirilmiş bir tarixi şəxsiyyətimizi və filosofumuzu yenidən tapdıq. Lakin sən demə onun haqqında Cabbarlı hələ 17 yaşında ikən kifayət qədər dolğun məlumat vermiş və onun ideyalarını da şərh etmişdir. Həm də bu missiya hansı isə tarix kitabında və ya fəlsəfi traktatda deyil, «Nəsrəddin şah» pyesində həyata keçirilmişdir. Cəmaləddin Əfqani məhz öz adı ilə əsərə bir inqilabçı obrazı kimi daxil edilmiş, onun ideyaları və məşrutəçilik hərəkatının məğzi də hadisələrin gedişindən doğan qanunauyğun bir yekun
111 kimi təqdim edilmişdir. Digər bir əsərində – «Od gəlini»ndə Cabbarlı VIII- IX əsrlərdə Azərbaycanda yayılmış xürrəmilik təlimini sadəcə olaraq xatırlatmır. O bu təlimin məzmununu açır və əsas ideyalarını geniş şərh edir. Əslində Cabbarlının azadlıq haqqındakı düşüncələri xürrəmilik təlimininn də hüdudlarını keçərək bütün dövrlər üçün aktual olan ciddi mətləblərə gətirir. Cabbarlı «Od gəlini»ndə VIII-IX əsrlərdə Azərbay- canda yayılmış xürrəmilik təlimini sadəcə olaraq xa- tırlatmır. O bu təlimin məzmununu açır və əsas ideyalarını geniş şərh edir. Əslində Cabbarlının azadlıq haqqındakı düşüncələri xürrəmilik təliminin də hüdudlarını keçərək bütün dövrlər üçün aktual olan ciddi mətləblərə gətirir. «Od gəlini» elə bil ki, milli-fəlsəfi fikir tariximizin ensiklopediyasıdır. Burada məhz Azərbaycan üçün səciyyəvi olan mühüm fəlsəfi cərəyanların çox yığcam, lakin aydın və gözəl şərhi verilir. Zərdüştilik, atəşpərəstlik, xürrəmilik, sufilik, hürufilik və s. Həm də bunları ayrılıqda, bir-birindən fərqli, bir-birini inkar edən təlimlər kimi yox, vahid, bütöv fəlsəfi baxışlar sisteminin daxili ünsürləri, tərkib hissələri kimi vermək təşəbbüsü göstərilir. Əksliklər vəhdətdə götürülür. Qütblərin zirvədə birləşməsindən daxili tamlığa malik mükəmməl fəlsəfi dünyagörüşü yaranır. Fəlsəfi fikrimizin böyük tarixi təkamül keçmiş uzun və
Yüklə 0,85 Mb. Dostları ilə paylaş:
|