Cəbrayılova Şəmail İsrafil qızı Azərbaycanda maliyyə bazarının formalaşması problemləri” mövzusunda magistr dissertasiyasi

FƏSİL 1. MALİYYƏ BAZARININ MAHİYYƏTİ VƏ BAZAR İQTİSADİYYATI ŞƏRAİTİNDƏ FORMALAŞMASININ NƏZƏRİ

VƏ PRAKTİKİ MƏSƏLƏLƏRİ

1. Maliyyə bazarının mahiyyəti və rolu haqqında nəzəri baxışlar

Müasir bazar iqtisadiyyatı mürəkkəb sistem olub, özün­də bir çox ele­ment­­ləri birləşdirir. Ev təsərrüfatları, firmalar, bu subyektlər arasında əlaqə ya­radan resurs və məhsul bazarları, hökumət qurumları özünəməxsus funk­si­yalar yerinə yetirərək vahid iqtisadi sistemi əmələ gətirirlər. Bu iqtisadi sis­tem­də bəzi iqtisadi subyektlər sərbəst pul vəsaitlərinə malik olurlar, bəzi­lə­rinin isə əlavə pul vəsaitlərinə ehtiyacları yaranır. Belə ki, cəmiyyətin illik gəlir­lə­ri­nin bir hissəsi (böyük hissəsi) istehlak xərclərinə, qalan hissəsi isə yığıma yö­nəl­­di­lir.

Adətən sərbəst pul vəsaitlərinə malik olanlarla bu vəsaitlərə ehti­ya­cı olan­lar bir-birlərindən fərqlənirlər. Bu baxımdan, iqtisadiyyatda maliyyə aktiv­­­­­­­­­­­­lə­rinin ya­ran­ması vətəndaşların, firmaların və hökumətin yığımının onla­rın real akivlərə investisiya qoyuluşlarının həcmindən fərqlənməsi ilə əlaqədar olur. Be­lə şəraitdə iqtisadiyyatın normal inkişafı üçün fiziki və hüquqi şəxslərin müvəqəti sərbəst pul vəsaitlərinin kommersiya əsasında səfərbər edil­məsi və on­ların iqtisadiyyatın müxtəlif sektorları arasında bölüşdürülməsi və yenidən bölüşdürülməsi tələb olunur. Bu baxımdan iqtisadi sistemin səmərəli inkişfının təmin edilməsində sərbəst pul vəsaitlə-rinə malik olan­lar­la belə və­sait­lərə eh­ti­ya­cı olanlar arasında əlaqə yaradan təkmil maliyyə baza­rının möv­cud olma­sı­nın mühüm əhəmiyyəti vardır.

Maliyyə bazarı sərbəst pul vəsaitlərinə malik olanlarla, pula eh­ti­yacı olan­­lar arasında maliyyə alətləri vasitəsilə və maliyyə qurum­la­rı­nın iştirakı ilə əlaqə yaradan mexanizmdir. Onun təyinatı - yığımın son istehlakçılar arasında bölüşdürülməsindən ibarətdir. Yəni bir sahədə maliyyə vəsait­lə­ri­nin artıqlığı, digər sahədə çatışmazlığı varsa, vəsaitin bir sahədən (subyektdən) baş­qa sahəyə axını baş verir. Bu axın maliyyə vasitəçiliyi və maliyyə bazarı va­sitəsilə həyata keçirilir. Qeyd etmək lazımdır ki, əhalidə, müəs­si­sə və təş­kilatların kassasında, həmçinin bank hesablarında olan əmtəə və xid­mət­lə­rin alqı-satqı əqdlərinə xidmət edən, kapital kimi istifadə edilməyən pul və­sait­ləri maliyyə kapitalına aid edilmir.

Maliyyə bazarlarının mahiyyətinə qlobal miqyasda yanaşsaq, qeyd et­mə­li­yik ki, maliyyə institutları regionlar, ölkələr və dünya miq­ya­sında pul və­sait­lərini səfərbərliyə alıb toplayaraq, onu ssuda (borc) kapitalına çevirir. Bu isə kre­dit (investisiya) mexanizmi va­si­tə­silə regionlar, ölkələr arasında bölüşdürü­lür, bununla da böyük ərazi miqyasında mənfəət normalarının bəra­bər­ləş­mə­­sinə və dünya iqtisa­diy­ya­tının inkişaf tsiklinin sinxronlaşmasına şərait ya­radır.

Əgər təsərrüfat subyektləri özləri maliyyə vəsait­lərini qənaət edərək inves­ti­siya qoyuluşları həyata keçirsəydi, onda iqtisadi inkişafı maliyyə bazarları olmadan da təmin etmək mümkün olardı. Lakin təsərrüfat subyektlərinin in­vestisiya qoyuluş­ları ilə onların yığımları (qə­naət­ləri) arasında fərq nə qədər bö­­yükdürsə, ölkədə yaranan yığım vəsaitlərinin son istehlakçılar arasında bö­lüş­dürülməsi üçün səmərəli maliyyə bazarlarının mövcudluğuna bir o qədər çox zərurət yaranır. Səmərəli maliyyə bazarlarının mövcudluğu sərbəst kapi­ta­lın müvafiq həcminin və dövlətin iqtisadi artımının təmin olunması üçün müt­ləq şəkildə zəruridir. Təsərrüfat subyekt­lə­rinin qənaət etdikləri qədər investisiya qoyuluşları həyata keçirməsi, onların bir çox investisiya layihə­lə­rin­dən imtina etməsinə səbəb olar. Bu baxımdan, maliyyə bazarının inkişafı bö­­yük məbləğdə maliyyə vəsitlərinin səfərbər edilməsi əsasında iri investisiya layihələrinin həyata keçirilməsinə imkan verir.

Bazar münasibətlərinə əsaslanan iqtisadi sistemdə maliyyə bazarları mak­ro­­iq­­tisadi tarazlığın təmin edilməsinin, xüsusilə maliyyə sabitliyinə nail olun­ma­­­sının mühüm alətidir. Ölkədə səmərəli maliyyə bazarının formalaşması dünya əmtəə və maliyyə bazarları tərəfindən yaranan mənfi təsirlərin zəiflədil­məsinin əsas şərtlərindən biridir.

Ölkənin iqtisadi sistemində maliyyə strukturlarının yaranması tə­sərrüfat subyektlərinin borc öhdəlikləri cəlb edərkən infor­masi­ya­nın əldə edilməsi və sövdələşmələrin həyata keçirilməsi üçün sərf et­dik­ləri məsrəflərlə əlaqədar olur. Maliyyə strukturları investisiya layihə­lə­rini, menecerlərin ixtisas səviyə­si­ni, emitentlərin iqtisadi vəziyyətini tədqiq edərək və riskin azaldılması və söv­dələşmələrin asanlaş­dırıl­ması üçün tədbirlər görərək xərc çəkir. Belə xərclərin həcmi borc götü­rən­lərin müstəqil şəkildə maliyyə vəsaitlərini əldə etdikləri za­man sərf etdikləri xərclərə nisbətən çox olarsa, onda maliyyə struk­tur­larına da tələbat qalmır. Əksinə olduqda isə, yəni maliyyə strukturlarının möv­cudluğu sərbəst pul vəsaitlərinin yerləşdirilməsi və borc vəsaitlərinin əldə edilməsi ilə əlaqədar çəkilən xərcləri (onların sərbəst əldə olunmasına nisbətən) aşağı salırsa, onda maliyyə strukturlarının yaranması üçün zəmin yaranır. Be­lə­liklə, maliyyə bazarları və qurumlarının yaranması sərbəst pul vəsaitlərinin kommersiya əsasında yerləşdirilməsi zamanı ayrı-ayrı subyektlər haqqında in­formasiyanın əldə olunması və söv­də­ləş­mələrin bağlanması ilə əlaqədar yara­nan xərclərin minimum­laş­dı­rılması ilə əlaqədar olur. İnformasiyanın toplan­ma­­sı və əməliyyat xərclərinin müxtəlif olması ma­liyyə kontraktlarını, bazar­la­rını və qurumlarını bir-birindən fərqləndirir. Əmə­liyyat və informasiya xərclə­ri­­nin səmərəliliyini artırmaq məqsədilə yaranan maliyyə sistemlərinin ilkin funk­­siyası dəyişkən mühitdə müəyyən zaman və məkan daxilində resursların bölgüsünün asanlaşdırılması ilə əlaqədardır.

Beləliklə, maliyyə bazarı öz tərkibi etibarı ilə pul bazarına və kapital ba­za­rına bölünür. Pul bazarı qısamüddətli kredit əməliyyatlarını əhatə edir və tər­kibinə uçot, banklararası və valyuta bazarları daxildir. Uçot bazarının əsas alətlərinə xəzinə və kommersiya vekselləri, yüksək likvidli və mobilliyə malik qısamüddətli öhdəliklərin digər növləri aiddir. Banklararası bazarda kredit təş­kilatlarının müvəqqəti sərbəst olan pul vəsaitləri bankların özləri tərfindən cəlb edilərək onların arasında əsasən qısamüddətli banklararası depozit for­ma­sında yerləşdirilir. Banklararası kredit bazarı hər bir ölkənin maliyyə ba­zarında ən önəmli yerə malikdir. Dövlətin mühüm makroiqtisadi tənzimləmə orqanı olan Mərkəzi Bank (Milli Bank) bu bazar vasitəsilə iqtisadi vəzifə­ləri­nin bir hissəsini həyata keçirir. Banklararası kredit bazarı qısamüddətli likvid artığı olan bankın digər banka borc verərək gəlir əldə etməsini, borc alan ban­kın isə qısa müddətli likvid ehtiyacını uzunmüddətli aktivlərindən istifadə et­mə­dən ödənməsini təmin edir.

Kapital bazarına isə orta və uzunmüddətli kreditlər və həmçinin səhmlər və istiqrazlar bazarı daxildir. Kapital bazarı hökumət və kommersiya təş­ki­lat­ları üçün uzunmüddətli investisiya resurslarının əsas mənbələrindəndir. Əgər pul bazarı əsasən qısamüddətli tələbatları ödəmək üçün yüksək likvidli vəsait­lə­ri əhatə edirsə, kapital bazarı maliyyə resurslarına olan uzunmüddətli tə­la­batı təmin edir.

Maliyyə bazarının mühüm seqmentlərindən biri də qiymətli kağızlar ba­zarıdır. Qeyd etmək lazımdır ki, qiymətli kağızlardan həm kapital baza­rında, həm də pul bazarında istifadə edilir. Bu baxımdan, funksional-institutsional əla­mətə görə maliyyə bazarları kredit sistemi, valyuta bazarı və qiymətli ka­ğızlar ba­­zarından ibarət olur. Qiymətli kağızlar bazarı ilkin və tək­rar bazar­lar­dan ibarətdir. İlkin bazar qiymətli kağızların emisiyası zamanı ya­ra­nır və bu­ra­da maliyyə resursları səfərbər edilir. İlkin bazarda qiymətli kağız­ların yer­ləş­dirilməsi iki yolla – investorlara birbaşa müraciət və vasitəçilik yo­lu ilə həyata ke­­çirilir. İnkişaf etmiş ölkələrdə qiymətli kağızların yerləşdirilməsi əsas etibarilə inves­ti­siya bankları tərəfindən təmin edilir. İnvestisiya banklarının bu fəaliyyəti ander­raytinq xidməti adlanır. Anderray­tinq bütün emissiya olunan qiymətli ka­ğız­ların yerləşdirilməsi üzrə maliyyə mə­suliyyətinin öz üzərinə götürülməsi deməkdir.

Ölkəmizin iqtisadiyyatına yönəldilən investisiyaların təhlili göstərir ki, 1995-ci ildən etibarən o, ardıcıl şəkildə artan xətt üzrə getmiş və 2013-cü ildə həcmi 22,0 mlrd. manatdan artıq olmuşdur (cədvəl 1).

Özəlləşdirilmənin aparılması və sahibkarlığın inkişafına qayğı göstərilməsi, müştərək müəssisələrin yaradılması və xüsusən də beynelxalq neft müqavilələrinin bağlanması xarici investorların ölkəmizin iqtisadiyyatına investisiya yönəltmək marağını artırmışdır. Nəticədə 2000–2012 - ci illər ərzində Azərbaycanın iqtisadiyyatına yönəldilmiş investisiyaların ümumi həcmində xarici investisiyaların məbləği 58,3 milyard manat və ya 65,2 faiz təşkil etmişdir. Ölkə iqtisadiyyatın inkişafına yönəldilmiş daxili investisiyaların həcmi də xeyli artaraq 2000-ci ildə olan 460,3 milyon manatdan 2012– ci ildə 12148,0 milyon manata çatmışdır.

Cədvəl 1

Azərbaycan iqtisadiyyatına yönəldilən

investisiyaların artım dinamikası

	İllər
	2000	2005	2010	2011	2012	2013
İnvestisiya qoyuluşu bütün mənbələr üzrə, mlyn.manat Ondan: Xarici investisiyalar, mlyn.manat faizlə Daxili investisiyalar, mlyn.manat faizlə	1289,8 829,5 64,3 460,3 35,7	6733,4 4628,5 68,7 2104,9 31,3	14118,9 6619,7 46,9 7499,2 53,1	17048,8 6849,8 40,3 10199,0 59,7	20250,7 8102,7 40,0 12148,0 60,0	21974,2 8269,3 37,6 13704,9 62,4

Mənbə: Azərbaycanın statistik göstəriciləri 2014, Bakı, “Səda” 2014, səh. 403
Qeyd etmək lazımdır ki, dövlətin yeritdiyi aktiv investisiya siyasəti nəticəsində maliyyə mənbələri üzrə kapital qoyuluşunun quruluşunda da əsaslı dəyişikliklər olmuşdur. Göstərilən müddətdə görünən əsas cəhət əvvəllər xarici investisiyaların xüsusi çəkisinin yüksək olmasıdır. Başqa mənbələrin payı isə o qədər də yüksək deyil. Bu, investisiya qoymaq sahəsində ölkə büdcəsinin imkanlarının məhdud olduğunu göstərir. Ancaq son illərdə iqtisadiyyatın yüksək inkişafı ilə bağlı olaraq mərkəzləşdirilmiş kapital qoyuluşunda xeyli artım baş vermişdir. Əgər 2000-ci il dövlət büdcəsinin xərclərinin 89,4 mln manatı və ya 11,7 faizi, 2005-ci ildə isə müvafiq olaraq 444,7 milyon manatı və ya 20,8 faizi əsaslı vəsait qoyuluşuna ayrılmışdısa, 2010-cu ildə 3255,3 milyon manatı və ya 32,9 faizi bu məqsədə yönəldilmişdir.

Cədvəl 2
Azərbaycan iqtisadiyyatına yönəldilən xarici

investisiyaların strukturu (mlyn. ABŞ dolları)

Göstəricilər	İllər
	2000	2005	2010	2011	2012	2013
Cəmi xarici investisiya Ondan:	927,0	4893,2	8247,8	8673,9	10314,0	10540,9
Maliyyə kreditləri	262,9	698,4	3405,9	3692,5	3135,5	2655,8
Neft sənayesinə	546,1	3799,9	2955,3	3407,8	4287,8	4935,2
Birgə müəssisələr və xarici firmalar	118,0	230,5	659,6	886,0	1094,5	1041,0

Mənbə: Azərbaycanın statistik göstəriciləri 2014, Bakı, “Səda”, 2014, səh. 404

Müəssisələrin, təşkilatların xüsusi vəsaitləri hesabına kapital qoyuluşunun xüsusi çəkisi azalsa da son illərdə bu azalma bir qədər zəifləmiş, hətta müəyyən artım müşahidə olunmuşdur. Ölkəmizdə bazar münasibətlərinin kifayət qədər inkişaf etməməsi, dövlətin iqtisadi tənzimləmədə zəif rol oynaması müstəqilliyin ilk illərində daxili bazarda fəaliyyət göstərən müəssisə və sahibkarlıq subyektlərinin daha da inkişaf etməsinə böyük çətinlik yaradırdı.

İlkin bazarda artıq yerləşdirilmiş qiymətli kağızlar təkrar bazarda alqı- sat­­qı obyektinə çevrilir. Təkrar bazarda bu resurslar bir və ya bir neçə dəfə ye­nidən bölüşdürülür. Təkrar bazar birjadankənar bazara və fond birjalarına bö­­­lünür. Birjadankənar bazarda fond birjasına daxil olmayan şirkətlərin qiy­mət­­li kağızları satılır. Fond birjasının - fəaliyyət predmetini qiy­mət­­li kağızların normal tədavülü üçün zəruri şəraitin yaradılması, onların ba­zar qiymətlərinin müəyyən edilməsi (maliyyə alətlərinə olan tələb və təklif ara­sında tarazlığı göstərən qiymət), həmçinin onlar haqqında lazımi informa­si­yanın verilməsi, qiymətli kağızlar bazarı iştirakçılarının yüksək peşəkarlıq sə­viy­­yəsi nümayiş etdirmək üçün şərait yaradılması olan təşkilatdır (35, maddə 26).

Fond birjası qiymətli kağızlar bazarında ticarətin təşkilatçısı olur. Səmərəli

təkrar bazarın mövcudluğu şəraitində maliyyə alətlərinin likvid­li­yi təmin olunur, yəni əgər alıcı gələcəkdə aldığı qiymətli kağızı satmaq istə­yir­sə, onun bunu etməyə imkanı olur. Bütövlükdə, inkişaf etmiş təkrar bazarın olması pul vəsaitlərinin onların sahiblərindən son istifadəçilərə hərəkət etdiyi ilkin bazarı möhkəmləndirir.

Maliyyə bazarları pul vəsaitlərinin yığım sahiblərindən borc alanlara axının baş verdiyi çoxlu sayda müxtəlif kanallardan ibarətdir. Bu kanallar iki əsas qrupa bölünür. Birinci qrupa birbaşa maliyyələşmə kanalları, yəni belə kanallar vasitəsilə vəsaitlər yığım sahiblərindən borcalanlara birbaşa hərəkət edir. Maliyyə bazarlarının ikinci qrup kanalları dolayı maliyyələşmə kanal­la­rı­dır. Dolayı maliyyələşmə zamanı pul vəsaitləri ev təsər­rü­fatlarından firmalar is­ti­qa­mə­tində xüsusi institutlar (qurumlar) va­sitəsilə hərəkət edir.

Q
eyd edilənləri nəzərə alaraq maliyyə sistemində pul vəsaitlərinin axınını aşağıdakı şəkildəki kimi göstərmək olar.
Şəkil 1. Maliyyə sistemində pul vəsaitlərinin axını

Müasir maliyyə bazarlarında maliyyə vasitəçiləri xüsusi rol oynayır. Ma­liy­yə bazarında maliyyə vasitəçiləri ayrı-ayrı subyektlərin sərbəst pul vəsait­lə­ri­ni səfərbər edərək, onları borcalanlara yönəldir. Lakin maliyyə vasitəçi­ləri­nin iqtisadiyyatda rolu təkcə bununla məhdudlaşmır, onlar ayrı-ayrılıqda möv­­cud olan kiçik həcmli pul yığımlarını səfərbər edərək iri həcmli layihələrə cəlb edir və müxtəlif sahələrin aktivlərini portfellərinə daxil edərək riskləri di­versifikasiya etməklə ümumi maliyyə risklə­rini aşağı salmış olurlar. Maliyyə vasitəçilərinin funksiyala­rın­dan biri də onların peşəkarlığı ilə bağlıdır. Maliyyə bazarında peşəkar fəaliyyət onlara iqtisadiyyatın müxtəlif sahələri haq­qında geniş və hərtərəfli informasiya əldə etməyə imkan verir. Bu baxım­dan maliyyə vasitəçiləri həm də məsləhətçi qurumlar kimi fəaliyyət göstərirlər. Beləliklə, maliyyə vasitəçilə­rinin inkişafı maliyyə əməliyyatlarının səmərəlili­yi­nin yüksəl­dil­məsinə səbəb olur ki, bu da aşağıdakı yollarla baş verir:

1. Miqyasdan qənaət hesabına;

2. Sövdələşmə xərclərinin aşağı salınmasında böyük təcrübə və biliyin olması.

Maliyyə vasitəçilərinin bir qrupu birbaşa maliyyələşmə kanallarında, di­gər bir qrupu isə dolayı maliyyələşmə kanallarında vasitəçilik edirlər. Birbaşa maliyyə qurumları sərbəst pul vəsaitələrinin mənbələri və istifadəsi, kredit­qa­biliyyətli potensial borcalanlar haqqında informasiyanın toplanma-sı və veril­məsi, qiymətli kağız emitentləri və borc alanlar, alıcı və borc verənlər arasında vasitəçilik xidmətləri göstərirlər. Birbaşa maliyyələşmə kanallarının iştirak­çı­la­rına kapital bazarında vasitəçilik edən qurumlar - broker və dilerlər aiddir. On­lar vəsait cəlb etmək istəyən strukturların emis-siya etdikləri maliyyə alət­lə­rini alır və yerləşdirilməsinə vasitəçilik edirlər.

İnvestisiya bankları birbaşa maliyyələşmə kanallarıda mühüm rol oy­na­yır. Belə ki, firmalar çoxlu sayda investorlara satışı nəzərdə tutan qiymətli ka­ğızlar buraxılışını həyata keçirərkən adətən investisiya banklarının xidmət­lə­rin­dən istifadə edirlər. Bu bankların əsas funksiyası qiymətli kağızın bütün bura­xı­lı­şı­nı almaq və onları sonradan investorlara satmaqdan ibarətdir. Fir­maların in­vestisiya banklarının xidmətlərindən istifadə etmələri onların bu sa­hədə təc­rü­bə­lərinin az olması ilə əlaqədardır. Çünki firmaların əksəriyyəti açıq fond ba­za­rına çox az-az hallarda çıxırlar. Digər tərəfdən, investisiya bankları bu sahə­də ixtisaslı mütəxəssislərə, zəruri əlaqələrə, böyük təcrübəyə və s. malik olur.

Maliyyə bazarının dolayı maliyyələşmə kanalında iştirak edən maliyyə va­si­təçiləri özlərinin maliyyə alətlərini sataraq pul vəsaitləri əldə edir və onları is­tifadəçilərə təqdim edir. Bu qrupa daxil olan vasitəçilərə maliyyə bazarının in­stitutsional strukturları olan banklar, sığorta təşkilatları, pensiya fondları, kre­dit ittifaqları, investisiya fondları və s. aiddir. Maliyyə institutları maliyyə öhdəlikləri buraxaraq onları əmlak kimi pula satır və bu yolla əldə etdiyi vəsaitlərə digər şirkətlərin aktivlərini əldə edir.

Maliyyə sistemi daxilində əsas rola malik qurumlar banklardır. Bazar mü­­­nasibətlərinə əsaslanan ölkələrdə bank sistemi ikipilləli - Milli Bank və kom­mersiya bankları sistemindən ibarət olur. Banklar həm fiziki, həm də hüquqi şəxs­lər­dən onların sərbəst vəsaitlərinin cəlb edilməsi, öz adından və öz hesabına kreditlərin verilməsini, həmçinin müştərilərin tapşırığı ilə köçürmə və hesablaşma-kassa əməliyyatlarını həyata keçirən kredit təşkilatdır.

Kom­mer­siya bank­la­rının fəaliyyətində əmanət və depozitlərin cəlb edərək onların borcalanlara borc kimi verilməsi mühüm yer tutur. Banklar iqtisadiyyatda pul vəsaitlərini səfərbər edərək onları son istifadəçilərə borc verməklə dolayı ma­liy­yələşməni həyata keçirirlər.

Bankların maliyyə vasitəçiliyi olmadan pul vəsaitlərinin həm yerləşdirilməsi, həm də cəlb edilməsi əlavə məs­rəf­lərə nisbətən yüksək risk səviyyəsinə gətirib çıxarardı. Kommersiya bank­la­rı bütün ölkələrdə iqtisadiyyatın maliyyələşməsində əsas rol oynayırlar. Bank­lar fiziki şəxslərdən, firmalardan, dövlət orqanlarından tələbedilənədək və müd­­­dət­li hesablarda pul vəsaitlərini qəbul edir və onları borcalanlara kredit kimi verir və ya müxtəlif iqtisadi subyektlərin qiymətli kağızlarına yerləşdirilməsində, investisiyaların həyata keçirilməsində iştirak edirlər.

Bank sektorunun maliyyə baxımından səmərəliliyi onların vasitəçilik fəaliy­­­yətində sərf etdikləri xərclərin həcmi və əldə etdikləri xalis qazancla müəy­­­yən edilir. Cəlb edilmiş depozit və əmanətlərə ödənilən faiz dərəcələri ilə verilmiş kreditlərə görə alının faiz dərəcələri arasındakı fərq nə qədər kiçik­dirsə, bank fəaliyyətinin maliyyə baxımından səmərəliliyi bir o qədər yük­sək hesab edilir. Buna isə bank işində avtomat­laşdırmanın yüksək sə­viyyə­də tət­biqi, heyətin optimal sayı və peşəkarlıq səviyyəsi, ölkədə maliyyə riskinin aşa­ğı olması və s. amillər təsir göstərir.

Maliyyə vasitəçilərinin bir qrupu da investisiya yönümlü qurumlardır. Bu qrup maliyyə vasitəçilərinə maliyyə şirkətləri, investisiya fondları və investi­si­ya bankları aiddir. Maliyyə şirkətləri istehlak ehtiyacları üçün malların kre­ditə satışı zamanı ssudalar təqdim edir. Həmin ssudalara kommersiya firma­ları tə­rəfindən təminat verilir. Bu şirkətlər bir tərəfdən səhmlər buraxmaqla və kom­mer­siya banklarından kredit almaqla vəsaitləri səfərbər edir, digər tərəfin­dən onları ssuda verirlər. Maliyyə şirkətləri kiçik və bö­yüməkdə olan firma­la­rın inkişafı üçün mühüm əhəmiyyət kəsb edir.

İnvestisiya yönümlü maliyyə vasitəçilərindən biri də investisiya fond­la­rı­dır. İnvestisiya fondları özlərinin səhmlərini buraxaraq topladığı pul vəsait­lə­rini digər qurumların qiymətli kağızlarına investisiya edir və onların səhm­dar­ları istənilən hüquqi və fiziki şəxslər ola bilər. Belə fondlar açıq və qapalı in­ves­tisiya fondu şəkilində yaradılır.

2.