Cəbrayılova Şəmail İsrafil qızı Azərbaycanda maliyyə bazarının formalaşması problemləri” mövzusunda magistr dissertasiyasi

FƏSİL 2. AZƏRBAYCAN RESPUBLİKASINDA MALİYYƏ BAZARININ MÜASİR DURUMUNUN TƏHLİLİ VƏ QİYMƏTLƏNDİRİLMƏSİ

2.1. Maliyyə bazarında dövlət və korporativ qiymətli kağızların dövriyyəsinin təhlili və qiymətləndirilməsi

Maliyyə bazarının əsas tərkib hissələrindən biri olan qiymətli kağızlar bazarı – maliyyə öhdəliklərinin alqı-satqısı yolu ilə vəsaitlərin toplanması və bölüşdürülməsini təmin edir. Bu bazarın funksiyaları aşağıda göstərilmişdir:

• 
  müəssisələrdə və əhalidə olan sərbəst maliyyə vəsaitlərinin akkumulyasiyası;
  
• 
  iqtisadiyyata investisiyaların təmin olunması;
  
• 
  qiymətli kağızların fasiləsiz tədavül etməsinin həyata keçirilməsi.
  

Bazar münasibətlərinə keçidin ilk illərində qiymətli kağızlar bazarının özünə-məxsus xüsusiyyətləri vardır. Belə ki, fond birjalarında səhmlərin satılmasında müəyyən çətinliklər yaranır. Belə çətinliklər əhalidə investisiyalaşdırma ənənələrinin olmaması ilə əlaqədar baş verir.

Qiymətli kağızların birja ticarəti fond birjalarında həyata keçirilir. Fond bazarı ən geniş yayılmış müxtəlif birja institutlarından ibarətdir.

Fond birjasının əmtəə birjasından əsas fərqi sövdələşmə obyektləridir. Lakin hər iki bazarda ticarətin təşkili və aparılması fəaliyyətinin mahiyyəti, təşkilati-hüquqi quruluşu, bazar iştirakçılarının birja fəaliyyətində iştirak etməyə buraxılmasının əsas vəzifələri və prinsipləri oxşardır.

Müair dövrdə qiymətli kağızlar bazarı pul vəsaitlərinin yenidən bölgüsü mexanizmlərindən biridir, biznesin maliyyə resursları ilə təmin olunmasının alternativ formasıdır. Bu bazar müvəqqəti sərbəst pul yığımları yenidən sahibkarlıq fəaliyyətinə cəlb etməyə imkan verir.

Bazarda pul axını yüksək rentabelliyə malik olan sahələrə, müəssisələrə yönəlir. Sərbəst pul vəsaitlərinə sahib olan şəxslər qiymətli kağızları əldə etməklə iqtisadiyyatı investisiyalaşdırmış olurlar. Fond bazarındakı vəziyyət ölkənin ictimai-siyasi durumunun dəyişməsinə ciddi reaksiya verir, bir maliyyə barometri kimi bu dəyişiklikləri əks etdirir.

Fond birjasının fəaliyyəti müəyyən istiqamətləri əhatə edir, o cümlədən:

-qiymətli kağızların normal tədavülü üçün zəruri şəraitin təmin edilməsi;

• 
  qiymətli kağızların birjadankənar qiymətqoymada da əsas rol oynayan qiymətinin müəyyənləşdirilməsi;
  
• 
  qiymətli kağızların, onların emitentlərinin haqqında zəruri informasiyaların paylanması;
  
• 
  bazar iştirakçılarının peşəkarlıq səviyyəsinin qorunub saxlanılması və yüksəkdilməsinə nail olmaq.
  

Qiymətli kağızlar bazarında istənilən hüquqi və fiziki şəxs iştirak edə bilər, o cümlədən dövlət, səhmdar cəmiyyətləri, bazarın peşəkar mütəxəssisləri, müxtəlif investisiya fondları və banklar, şirkətlər, həmçinin vətəndaşlar.

Bütün birjalarda olduğu kimi, fond birjasında da əsas fəaliyyətlə brokerlər və maliyyə treyderləri məşğul olurlar. Birjada qiymətli kağızların satışı dilerin iştirakını nəzərdə tutmur. Belə ki dilerin birjaya girişi qadağandır. Eyni zamanda fond birjası əmtəə birjasında olduğu kimi kimi fyuçer və opsion müqavilələrinin ətrafında baş verən kiçik və iri “birja oyunlarının” arenasıdır.

Qiymətli kağızların yerləşdirilməsi vaxtına görə bu bazar ilkin və təkrar bazar olmaqla 2 yerə bölünür.

İlkin bazarda ilk dəfə buraxılan qiymətli kağızlar ilk olaraq yerləşdirilir, tələb və təklif əsasında onların qiyməti müəyyən edilir, buraxılışın dövlət qeydiyyatı və buraxılışın nəticələrinin qeydiyyatı, reyestr saxlayıcısının müəyyən edilməsi və digər işlər. Bu bazarın əsas cəhəti pul vəsaitlərinin qoyulması məqsədilə qiymətli kağız növünü daha düzgün əsaslandırılmış seçiməyə köməkçi olan informasiyanın investorlar üçün tam açıqlanmasıdır. Informasiyanın açıqlanmasında emissiya prospektinin hazırlanması, uyğun orqanlar tərəfindən yoxlanaraq qeydə alınması, emissiya prospektinin, habelə ilkin yerləşmənin nəticələrinin mətbuatda dərc olunması və s. əks olunur. İlkin bazar qiymətli kağızları emissiya edənlərin maliyyə resursları əldə etməsinə xidmət edir. İlkin yerləşdirmə şərtlərinin necə yerinə yetirilməsindən cəlb edilən vəsaitlərin həcmi, emitentin sonrakı işgüzar nüfuzu asılıdır. Qiymətli kağızların fond bazarında səmərəli yerləşdirilməsinə anderraytinq deyilir.

Əvvəl buraxılmış, ilkin bazar mərhələsini keçmiş qiymətli kağızların təkrar satılması və alışı ikinci və ya təkrar bazarda həyata keçirilir. Ikinci bazarın əsas məqsədi qiymətli kağizların ilkin yerləşdirilməsindən sonra onlarda əməliyyatların aparılmasına lazım olan şəraitin yaradılmasıdır. Bununla bağlı təkrar bazar aşağıdakı funksiyaları yerinə yetirir:

• 
  qiymətli kağızların satıcı və alıcılarını görüşdürməklə onların satılmasına şərait yaratmaq;
  
• 
  qiymətli kağızların qiymətinin tələb və təklifin müəyyən etdiyi səviyyədə tarazlaşdırılmasını təmin etmək.
  

Təkrar bazarın əsas cəhəti onun likvidliyidir. Məzənnələrin çox kiçik dəyişilməsi və kiçik xərclər hesabına geniş həcmdə fond ticarəti mümkündür. Təkrar bazar təşkilati formasına görə birja bazarı və birjadankənar bazara ayrılır.

Bütün dünyada təkrar kapital bazarı fond birjası şəklində fəaliyyət göstərir. Dünya rəsmi fond birjaları qiymətli kağızların ticarəti üçün əsas meydan sayılır. Bu rəsmi birjaların çoxu həm ilkin, həm də təkrar bazar funksiyalarını yerinə yetirirlər.

Təkrar qiymətli kağızlar (fond) bazarının mövcudluğu uzunmüddətli maliyyələşmə vasitəsi ilə vəsaitin cəlb edilməsini istəyən şirkətlər üçün olduqca zəruridir. Əgər onların istənilən vaxtda satılması və investorun verdiyi pul vəsaitinin qaytarılması imkanı yoxdursa, potensial uzunmüddətli investorlar səhm və istiqrazların əldə edilməsilə razılaşmazlar. Bununla bağll şirkət üçün özünün qiymətli kağızlarını geri almağa hər vaxt hazır pul saxlaması praktiki cəhətdən məqsədəuyğun deyildir. Təkrar kapital bazarının mövcudluğu qiymətli kağızların sahibinə onları digər istəyənlərə satmağa imkan verir. Təkrar bazar alətlərinin olmaması isə uzunmüddətə vəsaitlərin cəlb edilməsini qeyri-mümkün edir, ən yaxşı halda isə investorun istədiyi gəlir səbəbindən çox baha başa gəlir.

Ayrı-ayrı müəlliflərin fikrincə, təkrar fond bazarının olmaması, başqa sözlə, uzunmüddətli investisiya maliyyələşdirməsinin kifayət etməməsi səbəbindən inkişaf etməkdə olan ölkələr öz sənaye və iqtisadi inkişafında geri qalırlar.

Birja bazarının əsasında fond birjaları dayanır. Fond birjası yüksək keyfiyyətli qiymətli kağızların alınıb-satıldığı və əməliyyatların bu bazarın peşəkar iştirakçıla-rı tərəfindən aparıldığı təsisar şəklində qurulmuş maliyyə bazarıdır.

Fond birjaları Qərbi Avropada meydana gəlmiş və fəaliyyət göstərmişdir. On yeddinci əsrə qədər dünyada Antverpen birjası məşhur olmuşdur. On altincı əsrin ortalarında Lion birjası və London Kral birjası yaradılmışdır. 1662-ci ildə Amster-dam birjası təşkil edilmiş və on yeddinci əsrdə beynəlxalq qiymətli kağızlar ticarə-tində əsas rol oynamışdır. Məhz bu birjada dünyada ilk dəfə birja sövdələşməsinin predmeti səhmdar şirkətinin səhmləri olmuşdur. XVIII əsrdə Amsterdam birjasında 44 adda müxtəlif qiymətli kağızlar (səhmlər və istiqrazlar) qiymətləndirilmişdir.

On səkkizinci əsrin sonlarına yaxın birjalar əmtəələrlə və fond qiymətliləri ilə ticarət eyni vaxtda aparılırdı. 1773-cü ildə London brokerləri kral birjasının bir hissəsini icarəyə götürüb ilk dəfə sərbəst fond birjası təşkil etdikdən sonra əmtəə və fond birjaları ayrılmış, fond birjaları müxtəlif bazara çevrilmışdir.

Rusiyada da artıq on səkkizinci əsrin əvvəllərindən birja fəaliyyətinə başlan-mışdır.Bu işin təşkili Birinci Pyotrın fəaliyyəti ilə bağlıdır. Doğrudur, 1811-ci ildə Rusiya İmperiyasının paytaxtı Sankt-Peterburq şəhərində Fond birjasının ayrıca binası tikilmişdir. Lakin Rusiyada qiymətli kağızların satışı əmtəə birjalarında əmtəələrlə birja ticarətinin qaydalarına müvafiq həyata keçirilirdi.

Keçmiş SSRİ ərazisində fond birjaları yalnız keçən əsrin 90-cı illərindən sonra yaranmağa başlamışdır. Ancaq hətta 1990-cı ildə yaranmış Moskva beynəlxalq fond birjası və Moskva Mərkəzi Fond Birjası birja ticarətinin dünya mərkəzi ola bilməmişdir.

Hazırda dünyada 100-ə qədər iri fond birjaları fəaliyyət göstərən 100-ə qədər iri fond birjalarının işərisində ən nüfuzluları Nyu-York, London və Tokio fond birjaları hesab edilir.

Hazırkı dövrdə fond birjaları qeyri-kommersiya fəaliyyəti ilə məşğul olan tərəfdaşlıq, assosiasiya və ya səhmdar cəmiyyəti formasında təşkil olunur. Birja üzvlərinə irəli sürülən tələblər həm qanunvericiliklə, həm də birjanın özü tərəfindən müəyyən edilir. Bazar iqtisadiyyatı inkişaf etmiş ölkələrin çoxunun fond birjalarında onların üzvlüyünü təsdiqləyən zəruri şərt xüsusi broker lisenziyasının olmasıdır.

Müxtəlif ölkələrdə hüquqi və fiziki şəxslərin fond birjasının üzvü olması müxtəlif yollarla həyata keçirilir. Bəzi ölkələrdə birja üzvü yalnız hüquqi şəxslər, digər ölkələrdə yalnız fiziki şəxslər, başqa ölkələrdə isə hər ikisi, həm fiziki, həm də hüquqi şəxslər ola bilər.

Fond birjalarında kommersiya banklarının iştirak imkanları haqqında məsələ də eyni cür həll edilmir. Məsələn, Rusiyada nə fiziki şəxslər, nə də kommersiya bankları fond birjasının bilavasitə iştirakçıları ola bilməzlər. Onlar ancaq fond birjasında ancaq özlərinin təsis etdikləri şirkət vasitəsilə iştirak edə bilərlər.

Birjada satılan qiymətli kağızlarla həyata keçirilən hər bir əməliyyat birja əməliyyatı sayılır. Fond birjaları açıq təsisatlardır, buna görə də onlarda aparılan hər bir əməliyyat açıq şəkildə həyata keçirilir. Birjanın iş saatında qeydiyyatdan keçən hər bir qiymətli kağızın cari qiyməti barədə informasiya almaq olar.

Listinq prosedurundan keçmiş bütün qiymətli kağızlar fond birjasında ticarət obyektləri qismində çıxış edə bilərlər. Listinq dedikdə, qiymətli kağızların fond birjasının xüsusi qiymətləndirmə siyahısına, yəni listinqə daxil edilməsi başa düşülür. Listinqə daxil edilmiş qiymətli kağızlar satışa buraxılır.

Birjada satışa buraxılan qiymətli kağızlar qiymətləndirilir, başqa sözlə, kotirovka olunur. Kotirovka əsasında onların bazar qiyməti və səhm kursu adlanan səhmlərin bazar qiyməti müəyyənləşdirilir. Kotirovka birjaların hər bir iş günündə birja alışı və satışı prosesində müəyyənləşdirilmiş qiymətlərin birja bülletenində dərc edilməsini nəzərdə tutur.

Birjada satışı aparılan qiymətli kağızlar fond qiymətliləri adlanır. Lakin bütün qiymətli kağızlar, o cümlədən, Veksellər, çeklər, depozitlər və əmanət sertifikatları fond qiymətliləri ola bilməz. Belə qiymətlilərin sıyahısına yalnız qeydə alınmış gəlirə malik istiqrazlar, həmçinin xüsusi olaraq yoxlanılmış səhmdarlar cəmiyyətlərinin səhmləri daxil edilir. Yalnız bu proseduru keçmiş qiymətli kağızlar birjada satışa buraxıla bilər, satışa qəbul edilən qiymətli kağızların emitenti birja tərəfindən qəbul edilən şirkətlərin xüsusi reestrinə əlavə edilir. Birjalarda listinq əməliyyatlarının əksi olan delistinq proseduru da həyata keçirilə bilər. Delistinq- birjanın təsdiq etdiyi qaydada qiymətli kağızların tədavül-dən çıxarılmasıni əks etdirir.

Ödəmə şərtlərinə görə birja əməliyyatları kassa və müddətli əməliyyatlar olmaqla iki yerə bölünür:

Kassa əməliyyatları, əsas etibarilə investisiyaların qoyulması ilə bağlıdır. Kassa əməliyyatları zamanı alınan qiymətli kağızların haqqı əqdlər bağlandıqda dərhal ödənilir. Dünya praktikasında kassa əməliyyatları üzrə hesablaşmanın əqd günündə aparılması qaydası tətbiq olunur. Ticarətinin aparıldığı qiymətli kağızlarin həcmi böyük olduqda hesablaşma müddətli atrırıla bilər.

Müddətli əməliyyatlar üzrə hesablaşmalar tərəflər arasında əvvəldən müəyyən edimiş müddətdən sonra əqdlər bağlanarkən olan məzənnə ilə aparılır. Belə əqdlər üzrə müqavilər bağlanan, qiymət müəyyənləşdirilən və hesablaşmanın aparılacağı müddətlər qabaqcadan konkret müəyyənləşdirir. Müddətli əqdlər üzrə hesablaşmalar 2 dəfə-ya ayın ortasında (per medio), yaxud da ayın sonunda (per ultimo) aparılır.

Müddətli əqdlərdən alqı-satqı zamanı məzənnələr arasında yaranan fərq şəklində möhtəkir mənfəətin alınması mümkündür və o, tez-tez bu məqsədlə istifadə edilir. Müddətli əməliyyatların ən geniş yayılmış növləri kimi fyuçers və opsionlar göstərilə bilər.

Fyuçers əməliyyatları satıcı ilə alıcı arasında bağlanan və gələcəkdə müəyyən vaxt ərzində qabaqcadan qəti müəyyənləşdirilmiş məzənnə ilə qiymətli kağızların müəyyən hissəsinin uyğun olaraq satılması və alınması öhdəlikli, standart müddətə malik müqavilədir.

Opsion alıcıya təyin olunmuş dövr ərzində müəyyənləşdirilmiş qiymətlə malın standart miqdarını almaq hüququ, satıcıya isə satmaq hüququ verən müqavilədir.

Şirkətlər, xüsusi ilə də iri biznes subyektləri hər vaxt cəhd edirlər ki, öz səhmlərinin fond birjasında kotirovka etdirsinlər, çünki bu, onlara bir sıra üstünlüklər verir, o cümlədən:

• 
  şirkətlərin səhmlərinin cəmiyyətdə daha məşhurlaşmasına və almaq üçün daha çox tanınmasına və onların alışının daha asan olmasına imkan verir. Nəticədə onların cəlbediciliyini yüksəldir, sövdələşmələrin sayını artırır və məzənnəni yüksəldir;
  
• 
  yeni qiymətli kağızlar buraxıldıqda onların yerləşdirilməsi xərcləri, qiymətli kağızları birjada alınıb satılmayan şirkətlərin xərclərindən kifayət qədər az olur;
  
• 
  səhmləri birjada kotirovka olunan biznes subyektləri daha məşhurlaşır;
  
• 
  səhmləri birja ticarətinə daxil edilən subyektlərin səhmdarların sayını daha sürətlə artırır;
  
• 
  birjada kotirovka olunmaq səhmlərin real qiymətinin müəyyən olunmasına kömək edir.
  

Yeni səhm buraxılışına xərclərin azalması

Cəmiyyətin geniş təbəqəsi üçün məşhurluq

Birjada səhmlərin kotirovkasının üstünlüyü

Alınması üçün asanlılıq


Səhmdarların sayının çoxalması

Səhmlərin real qiymətinin formalaşması

Şəkil 2. Səhmləri birja kotirovkasına buraxılan firmanın üstünlükləri
Diler şirkətlərinin hər birinin şəxsi köskü (satış butiki) olur və onlara müştəriləri adından sövdələşmə aparmaq üçün maklerlər gələ bilərlər. Sövdələşmə-ri daha məqbul qiymətlərlə bağlamaqdan ötrü üçün maklerlər, birja ticarətçiləri kioska gəlməlidirlər, bu köşklərdə qiyməti müqayisə etməkdən ötrü konkret qiymətli kağızların iştirakı ilə əməliyyatlar aparılır. Fond birjasının avtomatlaşdırılmış kotirovka elektron sistemi dilerlərə öz qiymətini maraqlanan tərəflərə, birjanın üzvlərinə və qeyri-üzvlərinə displeydə göstərmək və həmin qiyməti daim təzələmək imkanı verir.

İnvestisiya cəmiyyətinin üzvləri bu və ya digər qiymətli kağız almaq, yaxud satmaq istəyən vaxt onlar öz maklerlərinə adətən zəng edirlər, yaxud elektron məktub göndərirlər. Makler dərhal qiyməti ticarəti başlamağa hazır olan müxtəlif oyunçulara göstərə bilər. Bir qayda olaraq bu qiymətlər diler arasında fərqli ola bilər. Bu onunla izah edilir ki, hər hansı konkret bir qiymətli kağızın qiyməti dilerlərin tərəfindən fərqli müəyyən edilə bilər. Həmçinin müəyyən vaxt kəsiyində təklifin qiymətinə qiymətli kağızların sahibinə uyğun olaraq konkret oyunçunun mövqeyi də təsir edəcəkdir. Birjada ayı rolu oynayan diler hər hansı qiymətli kağızı almaq üçün öküz rolu oynayan dilerlə müqayisədə daha yüksək qiymət ödəməyə hazır olmalıdır. Potensial alıcı, yaxud potensial satıcı olan müştəriyə makler ən sərfəli qiymət deyə bilər. Belə olduqda müştəri ya sərəncam verir ki, makler bu sərfəli qiymətlə sövdələşmə bağlasın, yaxud da heç nə qəbul etməsin. Makler fəaliyyəti ilə məşğul olan şirkət öz gəlirlərini müştərilərindən tutduğu komission hesabına formalaşdırılır.

İnvestorlar nəinki qiymətli kağızlar, həmçinin qiymətli kağızların məzənnəsilə əlaqədar derivativlər də almaq və satmaq ilə məşğul ola bilərlər. Məsələn, investorlar birja opsionunun ticarəti ilə məşğul ola bilər. Bununla onlar əvvəldən müəyyənləşdirilmiş qiymətlərlə qiymətli kağızları almaq və satmaq hüququ əldə edə bilərlər.

Birjalarda məzənnə fərqi iləoynamaqla kifayət qədər gəlir əldə etmək olar.

Fond birjalarında gedən oyunların mahiyyəti qiymətli kağızların məzənnələri arasındakı fərqin mənimsənilməsi ilə bağlıdır. Birja oyunun iştirakçılarını adətən məzənnələrinin qalxması ehtimalına istinad edərək oynayanlara - “öküzlərə” və düşməsi ehtimalına istinad edərək oynayanlara - “ayılara” bölürlər. Müasir dövrdə banklar öz fəaliyyətində birja möhtəkirliyini fəal maliyyələşdirirlər. Banklar səhm girovu götürməklə birja maklerlərinə kreditlər verməklə kifayətlənmirlər, özləri də sonradan daha yüksək məzənnə ilə satmaq üçün qiymətli kağızları alır və bununla birja möhtəkirliyində aktiv iştirak edirlər.

Qiymətli kağızlar birjadankənar bazarda da alınıb-satıla bilər. Birjadankənar bazar fond birjasından kənarda aparılan əməliyyatları əhatə edir. Ayrı-ayrı ölkələrdə fond qiymətli kağızların ilkin yerləşdirmələrinin əsas hissəsi, həmçinin birjada qeydiyyatdan keçməm aşağı keyfiyyətli qiymətli kağızlarda birjadankənar bazarda satıla bilər. Birjadankənar bazar qeyri-rəsmi olaraq ilkin və təkrar qiymətli kağızlar bazarına nisbətən “üçüncü bazar” adlandırılır.

İnformasiya texnologiyalarının inkişafı nəticəsində qiymətli kağızların birjadankənar ticarətinin yeni sistemləri meydana gəlmişdir. Onlar kompüterlərlə həyata keçirilən elektron birja kimi çıxış edirlər. İlk dəfə 1970-ci ildə Amerika Birləşmiş Ştatlarında fəaliyyət göstərən qiymətli kağızlar dilerləri assosiasiyasının avtomatlaşdırılmış qiymətləndirmə sistemini buna nümunə göstərmək olar.

Bazar münasibətləri inkişaf etmiş ölkələrdə birjadankənar bazarda yeni bir sistem formalaşır və onu hətta “dördüncü bazar” adlandırırlar. Bu sistem qiymətli kağızların satıcıları və alıcılarını kompüter sistemi vasitəsi ilə heç bir ənənəvi vasitəçiyə müraciət etmədən birləşdirir. Onların əsasını müxtəlif elektron səhm ticarəti sistemləri (İnstinet, Posit, Grossinq Network və s.) təşkil edir. Bir neçə elektron sistemi qiymətli kağızların investorlar tərəfindən şəbəkəyə çıxarılan böyük dəstlərinin alqı-satqı axınlarını idarə edir.

Bütövlükdə maliyyə bazarında olduğu kimi, qiymətli kağızlar bazarı, o cümlədən fond birjalarının fəaliyyəti dövlətin ciddi tənzimləmə obyekti hesab edilir. Dövlət tərəfindən tənzimləmə qiymətli kağızlar bazarının normal fəaliyyət göstərməsi üçün qanunvericilik bazasının işlənib hazırlanmasını nəzərdə tutur. Fond bazarının tənzimlənməsində dövlətin fond bazarı vergiyə cəlbetmə siyasətində xüsusi rol oynayir. Dünya təcrübəsi göstərir ki, birjada qiymətli kağızlarla əməliyyatlara düzgün vergi sistemi tətbiq etdikdə iqtisadiyyatın investisiyalaşdırılması imkanı xeyli genişlənir.

Dövlət tənzimlənməsinin digər istiqaməti fond birjasında qiymətli kağızların ticarəti məqsədilə bank kreditlərindən istifadə olunmasıdır. Bununla bağlı, səhm almaq üçün əhaliyə on-on beş il müddətinə faizsiz kreditlərin verilməsi məqsədə uyğundur. Bu, dövriyyədə olan ödəmə vasiiələrinin həcmini artırmaqla bazar münasibətlərinə əhalinin cəlb edilməsinə şərait yaradır, əhalinin sosial vəziyyətinin yaxşılaşdırılmasına təsir edir.

Fond bazarının tənzimlənməsində dövlətin əsas vəzifəsi bazarda baş verən münasibətlərin hüququ bazasının formalaşdırılmasıdır. Bu məqsədlə aşağıdakı normativ-hüquqi sənədlərin hazırlanması tələb olunur:

• 
  qiymətli kağızlar və fond birjası haqqında qanunvericilik aktları;
  
• 
  səhmdar cəmiyyətləri haqqında qanunvericilik aktları;
  
• 
  broker firmalarının fəaliyyəti haqqında qanunvericilik aktları.
  

İnkişaf etmiş sənaye ölkələrində keçən əsrin 30-cu illərindən başlayaraq investisiya biznesi təsərrüfat qanunvericiliyinin və inzibati nəzarətin xüsusi sahəsinə çevrilmiş müstəqil təşkilatlar, eyni zamanda komissiya şəklində müxtəlif dövlət qurumları fəaliyyət göstərməyə başlamışlar. Onlar birjalarda qiymətli kağızlarla əməliyyatları tənzimləyən qanunların və normativ-hüquqi sənədlərin hazırlanmasına və onlara əməl olunmasına cavabdeh idilər. Əsas prinsip kimi elementlər qiymətli kağızların sərbəst satışa buraxılması barədə bütün məlumatların tam, doğru və açıq elan edilməsidir. Dövlət nəzarəti qurumu emitentdən daxil olmuş sənədlərin, ilk növbədə emissiya prospektinin dolğun, düzgün və aydın olmasına əmin olduqdan sonra qiymətli kağızların satışına icazə verilir.

Fond birjalarının fəaliyyətinə müxtəlif ölkələrdə müxtəlif qurumlar nəzarət edir. Bir sıra ölkələrdə fond birjasının fəaliyyətinin tənzimlənməsinə Maliyyə Nazirliyi, digər ölkələrdə Mərkəzi Bank, yaxud bank nəzarəti orqanı həyata keçirir. Bəzi ölkələrdə isə qiymətli kağızlar bazarının tənzimlənməsi vəzifəsi tamamilə ölkənin regionlarına həvalə olunur. Azərbaycan Respublikasında fond bazarına nəzarət funksiyası uzun müddət Qiymətli Kağızlar üzrə Dövlət Komitəsinə həvalə edilmişdir. AR Prezidentinin 03 fevral 2016-cı il fərmanı ilə 2016-cı ildə “Maliyyə Bazarlarına Nəzarət Palatası” publik hüquqi şəxsi yaradılmışdır. Bu, qiymətli kağızlar bazarı, investisiya fondları, sığorta və bank təşkilatlarının fəaliyyətini müasir dövrün tələblərinə uyğun və daha çevik tənzim-lənməyə imkan verəcəkdir.

Fond bazarının tənzimlənməsi sistemi özünün məqsədlərinə, strategiyasına və vəzifələrinə müvafiq qurulur. Fond bazarının tənzimlənməsi sisteminin əsas məqsədi bazarın sabit, taraz və səmərəli fəaliyyətinin təmin olunmasıdır. Məqsədin müəyyən edilməsiylə birgə qiymətli kağızlar bazarının idarə olunması prosesi tənzimləmə mexanizminin yaradılması və təkmilləşdirilməsini nəzərdə tutur. Bazarın tənzimləməsi mexanizminə idarəetmə vasitələri, hüquqi, normativ və informasiya təminatını birləşdirir.

Qiymətli kağızlar bazarının dövlət tənzimlənməsi aşağıdakı məsələləri əhatə edir:

• 
  baza normativ-hüquqi aktlarının qəbul olunması;
  
• 
  bazar standartlarının, başqa sözlə,fond bazarı iştirakçıları və maliyyə alətləri üçün zəruri olan tələblərin müəyyənləşdirilməsi;
  
• 
  əsas qaydaların nizamla qurulması və bazar iştirakçıları tərəfindən mövcud qanunvericiliyə əməl olunmasına dövlət nəzarətinin təmin olunması.
  

Qiymətli kağızlar bazarının idarə olunmasında peşəkar birliklərinin rolu və əhəmiyyəti danılmazdır. Bu birliklər daxili özünütənzimləmə sistemini təşkil edir. Bazarın özünütənzimləməsi onun iştirakçıları üçün peşə və etik normaların, ticarət əməliyyatlarının aparılması qaydalarının təyin olunması və onlara əməl olunmasına nəzarəti nəzərdə tutur.

Təkrar kapital bazarının səmərəli olması hələ o demək deyil ki, o iqtisadi cəhətdən mükəmməldir və təkmil bazarın əlamətlərinin əsas hissəsinə malikdir. Eyni zamanda səmərəlilik investorların ideal proqnozlaşdırma qabiliyyətinin olması demək deyil. Qiymətli kağızların cari məzənnəsi əldə olunan informasiya əsasında onun iqtisadi dəyərinin ən yaxşı qiymətləndirilməsini əks etdirir.

Kapital bazarlarının səmərəliliyini müəyyən edərkən səmərəliliyin üç forma üzrə təsnifatından istifadə olunması mümkündür:

1. Zəif forma. Hərgah bazarın səmərəliliyi aşağı səviyyədə olsa, qiymətli kağızların məzənnəsinin keçmiş dəyişikliklərini göstərən hər bir məlumat artıq onların dəyərində nəzərə alınıb.

2.Orta forma. Səmərəliliyin bu formasına görə bütün mövcud olan ümumi məlumatlar qiymətli kağızların məzənnəsində nəzərə alınmışdır.

3.Güclü forma. Bu, o deməkdir ki, mövcud məlumatların hamısı yalnız üstün vəziyyəti olan adamlara (məsələn, idarəçilərə) aydınlıq üçün qiymətli kağızların məzənnəsində tam göstərilmişdir. Səmərəliliyin bu forması yüksələn xətt üzrə təqdim olunur. Deməli, bazar güclü formada səmərəli olarsa, o, eyni zamanda orta və zəif formalarda da səmərəli olmalıdır.

Son dövrlərə qədər belə hesab edilirdi ki, qiymətli kağızların məzənnəsi tsiklik və ya bu məsələni hərtərəfli araşdıranların göstərdikləri sxem üzrə dəyişilir. Çoxları belə düşünürdü ki, qiymətli kağızların məzənnəsinin dəyişilməsi sxemi təkrarlanır, təzə tsiklin başlanması investisiya yatırıcılarından çox yüksək (normativlərdən artıq) gəlir alınmasına gətirib çıxarır. Bəllidir ki, bu fikrin tərəfdarları bundan tez gəlir əldə etmək üçün qiymətli kağızların keçmiş məzən-nəsinin qrafik və diaqramdan istifadə edirlər.

Kapital bazarının səmərəli işləməsi o deməkdir ki, texniki təhlilin köməyilə mənfəət almaq olmaz. Çünki bazarda xeyli müşahidəçi çalışır və keçmişdə qiymətin dəyişilməsində hər hansı məlumat əks etdirilibsə, o alqı və satqının cari qiymətində nəzərə alınacaqdır. Yalnız yeni məlumat səhmlərin qiymətinə təsir göstərə bilər. Yeni məlumatların təsadüfi olması ilə bağlı düşünülür ki, qiymətli kağızların məzənnəsi təsadüfi xətt üzrə gedəcək, yaxud təsadüfi dolaşana əsaslanacaq.

Kapital bazarının səmərəliliyinin orta formasının öyrənilmısinin əsasında yeni məlumatlar həqiqətən qiymətli kağızların məzənnəsinə gözlənilən istiqamətdə, miqdarda və sürətlə təsir etməsi sualı durur.

Doğrudan qiymətli kağızların məzənnəsi yeni məlumatlara səmərəli reaksiya verirmi, hər hansı menecer fəaliyyəti ilk baxışda təqdim olunanı göstərmədiyi zaman yaranan situasiya adlanırmı sualı yoxlamanın səmərəli sahəsidir. Qiymətli kağızların müəyyən olunmuş məzənnəsi, hadisələri üzdən, qeyri- səmərəli baxımdan göstərirsə, bu, o deməkdir ki, investorların sadədilliyi bazarın qeyri- səmərəli olmamasına səbəb olub.Yəni bu halda menecerlər investorları aldada bilmişdir.

Səmərəliliyin güclü forması qiymətli kağızların məzənnəsini müəyyən etmək üçün əhəmiyyət daşıyan imformasiya kontekstində xüsusi məlumat kimi anlayışın olmamasını nəzərdə tutur. İstənilən şəxsə və ya topluma məlumat çatan zaman, o konkret qiymətli kağızın qiymətində öz əksini tapır.

Fond bazarının səmərəliliyinin artırılmasıyla bağlı menecerlər üçün əsas tələblər aşağıdakılar ola bilər:

• 
  investorları aldatmaq demək olar ki, mümkün deyil. İnvestorlar firmanın menecerlərinin fəaliyyətini olduğu kimi şərh edirlər və “xalların hopdurulması” adətən uğurlu olunmur və məzənnənin yüksəldilməsini təmin etmir;
  
• 
  bazar firmanı düzgün qiymətləndirir. Şirkət rəhbərliyi əlavə olaraq adi səhmləri emissiya etmək istəyərsə, o zaman səhmlərin hazırkı məzənnəsi yeni buraxılan səhmlərin müvafiq məzənnəsini göstərir. Səhmlərin məzənnəsi əvvəllər aşağı olmuşdursa, yeni səhmlərin emissiyasından sağalma gözləmək əsaslı sayıla bilməz. Əgər səhmlərin məzənnəsi təsadüfən dəyişilərsə, belə güman etmək olmaz ki, yalnız keçmiş məzənnə yüksək olub, onlar əvvəlki səviyyəyə qayıdacaqdır;
  
• 
  şirkətin rəhbərliyi çalışmalıdır ki, səhmdarların rifahını artırsın. Bu, investisiya qərarları qəbul olunarkən kütləvi qəbul edilmiş meyardır. Əgər şirkətin rəhbərləri buna səbəb ola biləcək qərar qəbul edirlərsə, sonra məlumatları yayırlar ki, qiymətli kağızların məzənnəsində menecerlərin fəaliyyəti əks olunsun. Digər sözlərlə desək, əgər menecerlər səhmdarların maraqlarına uyğun hərəkət edirsə, bu səhmlərin məzənnəsində öz ifadəsini tapacaqdır;
  
• 
  idarəçilər sərfəli olmayan məlumatların gizlədilməsində maraqlı ola bilər. Səmərəliliyin güclü formasının tədqiqi nəticədə aşkar olunmuşdur ki, heç də bütün məlumatlar qiymətli kağızların məzənnəsində öz əksini tapmır. Yəni idarəçilərin sərfəli olmayan məlumatların gizlin saxlanmasında ciddi marağı ola bilər. Uzun müddət ərzində bu cür situasiya şübhə doğurur, çünki gec-tez bütün gizli nə varsa aşkarlanır. Əlverişli olmayan məlumatların menecerlər tərəfindən investorlar arasında geniş yayılması mümkündür və bu sonda menecerlərə bu və ya digər formada fəaliyyətini davam etdirməyə maneçilik törədər;
  
• 
  təkrar kapital bazarı riskli investisiya qoyuluşunun gəlirlilik səviyyəsinin əks etdirilməsinə ümidlidir.
  

Kapital bazarının səmərəliliyi haqda çıxarılan əsas nəticə bundan ibarətdir ki, idarəçilər və qiymətli kağızların investorları onların məzənnəsi vasitəsi ilə öz aralarında bilavasitə bağlıdırlar. İdarəçilərin uğurlu fəaliyyət göstərməsi qiymətli kağızların məzənnəsində dərhal öz əksini tapır. Bu, onu göstərir ki, qiymətli kağızların məzənnəsi yeni informasiyalara sürətli və çevik reaksiya verir.