Cəbrayılova Şəmail İsrafil qızı Azərbaycanda maliyyə bazarının formalaşması problemləri” mövzusunda magistr dissertasiyasi

FƏSİL 3. AZƏRBAYCAN RESPUBLİKASINDA MALİYYƏ BAZARININ TƏKMİLLƏŞDİRİLMƏSİ İSTİQAMƏTLƏRİ

3.1. Maliyyə bazarının dövlət tənzimlənməsinin və qanunvericilik

bazasının təkmilləşdirilməsi istiqamətləri

Azərbaycanda maliyyə bazarının formalaşması ilk növbədə maliyyə vasitəçiliyinin inkişafını tələb edir. Ölkəmizdə inkişaf etməmiş maliyyə sistemi kreditə söykənən bir sistemdir. Başqa sözlə maliyyə vasitələrinin yeganə istifadəçisi kredit institutları olan banklardır. Milli kredit sistemi iki pilləli – Milli bank və kommersiya bankları kimi təşkil edilib. Mərkəzi bank olan Milli Bank milli maliyyə sistemində önəmli yerlərdən birini tutur və maliyyə bazarını likvidlə təmin edən son instansiya hesab edilir. Milli Bank özünün iqtisadi vəzifələrini pul-kredit siyasəti vasitəsilə maliyyə sisteminə təsir göstərməklə həyata keçirir.maliyyə sisteminin formalaşmasında Milli Bankın həmin sistemdə oynadığı rolun böyük önəmi vardır.

Əsası nəğd puldan (banknotlardan) ibarət MB öhdəlikləri xalis xarici aktivlər (valyuta ehtiyatları) dövlət və bank sektoruna kreditlər vasitəsilə təmin edilmişdir. Başqa sözlə öz kreditlərini geri çağırmaq və valyuta ehtiyatlarını azaltmaq yoluyla dövriyyədən pul kütləsini geri çəkmək imkanına malikdir. Ümumiyyətlə, son illərdə sərt pul-kredit siyasəti vasitəsilə pul kütləsinin həcmi, yaxud pul təklifi kontrol altına alınmış və maliyyə bazarının inkişafı üçün vacib olan sabitlik əldə edilmişdir. Lakin Milli Bankın təməl vəzifələrindən biri iqtisadiyyatın likvid ehtiyaclarını yetərli şəkildə qarşılamaqdır. Əlbəttə, Azərbaycanda inkişaf etmiş bank sisteminin olmaması Milli Bankı iqtisadiyyatın likvidə olan ehtiyacını düzgün müəyyən etməyə və onu dolğun şəkildə qarşılaya biləcək pul kredit siyasətinin yürüdülməsini mümkünsüz edir. Bununla yanaşı hazırda bir sıra pul kradit metodlarından istifadə edilməməsi Milli Bankın maliyyə bazarına yetərli likvid təklif etməməsinin səbəblərindən biridir. Hələ ki, Milli Bank pul siyasətinin yalnız refinansə krediti və məcburi ehtiyat normalarının dəyişilməsi kimi metodlarından istifadə edir. Son aylarda iqtisadiyyatda deflyasiya şəraitində refinansə kreditinin 14 faizdə saxlanılması həmin likvid vəsaitdən rahat və əlverişli istifadə etməyə imkan vermir. Eyni zamanda məcburi ehtiyat normalarının 11 faiz müəyyən edilməsi dövriyyədən kifayət qədər pulun çıxmasına şərait yaradır ki, bu da iqtisadiyyatın likvid açıqlarının böyüməsinə şərait yaradır.

İqtisadiyyatda hökm sürən likvid aclığının səbəblərindən biri də banklararası pul bazarının olmamasıdır. Likvid artığa malik banklar həmin artığı dollara çevirir, likvidə ehtiyacı olanlar isə onu qarşılamamaq durumunda qalırlar. Bunun nəticəsində tədiyyə böhranı dərinləşir, iqtisadi staqnasiya daha davamlı xarakter alır. Yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi kredit sisteminin aşağı pilləsi kommersiya banklarıdır. Bank sisteminin maliyyə sistemindəki rolunu araşdırmaq məqsədilə onların fəaliyyətinin səmərəliliyini həm funksional, həm da maliyyə baxımından (operasional) təhlil edək.

Məlumdur ki, dövriyyədəki pul kütləsinin bir hissəsi – nəğd pullar Milli Bank, nəğdsiz pullar isə kommersiya bankları tərəfindən yaradılır. Bankların fəaliyyətinin funksional baxımından səmərəliliyinin göstəricilərindən biri onlar tərəfindən yaradılan pulun toplam pul kütləsində nə qədər yer almasıdır.

Banklara olan inamsızlıq, hesablaşmaların bank hesablarından kənar həyata keçirilməsi və bankların bazar iqtisadiyyatının tələblərinə uyğun xidmətlər təklif edə bilməməsi onların pulyaratma imkanlarını minimuma eendirmişdir. Bankların öz aralarında hesablaşma sisteminin zəifliyi mütərilərə səmərəli xidmət göstərməyə imkan vermir. Yüksək inflyasiya gözləntiləri şəraitində bankların digər banklarla hesablamaları aparmaq üçün Milli Bankdakı müxbir hesablarda yetərli miqdarda manat saxlamağa risk etmirlər. Nəticədə müəssisələr arasında hesablaşmalar zəifləyir, tədiyyə böhranı bir qədər də dərinləşir.

Bankların sərəncamında olan resurslardan likvidə ehtiyacı olanların bəhrələnmək imkanı da aşağıdır. Maliyyə sahəsində mövcud olan qeyri müəyyənliklər bankları olduqca yüksək faizlə fond təklif etməyə məcbur edir. Real sektorda mənfəət normasının kreditlər üzrə real faiz stavkalarının üstündə olmaması bank sektoru ilə real sektor arasında zəif əlaqələrin ən başlıca səbəbidir. Bununla yanaşı banklar tərəfindən təklif edilən kreditlərin böyük hissəsi qısamüddətlidir. İqtisadiyyatda investisiya layihələrinin reallaşması üçün gərəkli olan uzunmüddətli likvid vəsaitlər banklar tərəfindən demək olar ki, təklif edilmir.

Bankların səmərəliliyini aşağı salan amillərdən biri də vaxtı ötmöş kreditlərin cəmi kreditlərdə 20 faiz yer almasıdır. Bu amil bank fəaliyyətinin riskini xeyli yüksəldir.

Bankların fəaliyyətinin səmərəliliyinə maliyyə baxımından yanaşma bankların fond axtarımında iştirakı zamanı alınan və ödənən faizlər arasındakı fərqdir.

Banklara dayalı maliyyə sisteminin inkişaf etməsinə əngəl olan özəl səbəblərdən biri bu sistemdə sağlam rəqabət şərtlərinin özünə yer ala bilməməsidir. Bankçılıq sahəsində hələ də dövlət banklarının inhisarçı rolu saxlanmaqdadır.

Azırbaycanın bank sistemində xarici sərmayəli banklar da nəzərəçarpacaq rol oynamaqdadırlar. Bank kapitalında onların pay 12 faiz olduğu halda, toplam əmanətlərin 29 faizini cəlb edə bilmişlər. Bu hal xarici banklara olan etibarın yüksək olmasını və onların daha təkmil maliyyə xidmətləri göstərə bilməsini sübut edir. AMB tərəfindən xarici bank kapitalı üçün müəyyən olunmuş limit onların sayının artmasına imkan vermir. Xarici bankların milli banklara nisbətən daha ucuz və keyfiyyətli xidmətlər göstərməsini nəzərə alsaq demək olar ki, həmin limitin olmadığı təqdirdə bank sisteminin xarici kapitaldan asılı vəziyyətə düşməsi təhlükəsi yaranır. Buna görə də AMB-nin müəyyən etdiyi limitə haqq qazandırmaq olar. Hazırda həmin limit 30 faiz səviyyəsində müəyyən edilib.

Azərbaycanda bank sisteminin iqtisadiyyatda önəmli rolunu və onlara olan etibarı təmin etmək məqsədilə bankları maliyyə baxımından gücləndirilməsi, likvidliyinin artırılması və müştərilərin istəklərinə uyğun maliyyə xidmətlərinin göstərilməsi tələb olunur. AMB-nın bu istiqamətdə minimum nizamnamə kapitalına qarşı tələbin artırılması, məcburi likvkdlik normativlərinin müəyyən olunması kimi addımları müsbət qitmətləndirilməlidir. Lakin bununla bərabər bank nsistemində şəffaflığın, informasiyanın açıqlığının yetərli olmaması, banklararsı hesablaşma sisteminin zəifliyi, pul siyasətində yol verilən nöqsanlar bankların iqtisadi rolunun gücləndirilməsini əngəlləyir. Bank fəaliyyətinin şəffaflığı üçün AMB tərəfindən sərt tələblər müəyyən olunmalı və əmanətçilərin istənilən bank haqqında məlumat almağın əlçatanlığı təmin edilməlidir. Banklarası hesablaşma sisteminin vəziyyətinə gəldikdə isə bu sahədəki acınacaqlı vəziyyəti aradan qaldırmaq üçün AMB qabaqcıl rolu tələb oluur. Banklarası hesablaşmalarda kağız-sənədlər prosedurası onların gecikməsinə səbəb olur və iqtisadi səmərəliliyini aşağı salır. Banklarası hesablaşmaların çevikliyini artırmaq məqsədilə elektron hesablaşma sistemi yaradılmalıdır. Həmin sistemin təşkili 10 milyon dollara yaxın vəsait tələb etdiyi üçün bunun təşəbbüsçüsü kimi yalnız AMB çıxış etməlidir.

Bank vasitəçiliyinin iqtisadi rolunun artmasında əngəllərdən biri də qeyd etdiyimiz kimi, banklararası kradit bazarının yoxluğudur. Belə bazarın olmaması bankların aktiv-passiv əməliyyatlarının imkanlarını məhdudlaşdırır, cari likvidlik vəziyyətinin asanlıqla idarə olunmasına imkan vermir. Bununla yanaşı BKB yoxluğu ölkədə kreditlər üzrə tələb və təklifin düzgün qarşılanmasını və real faiz dərəcəsinin (BIBOR) müəyyən edilməsini məhdudlaşdırır. Fikrimizcə, BKB təşkili də AMB-nin öncüllüyü ilə təşkil edilməlidir. AMB-nin bu sahədəki öncüllüyünün vacibliyi onunla izah edərdim ki, kommersiya banklarının zəifliyi, sistemin təşkili üçün tələb olunan vəsaitin məhdudluğu və bankların bir-birinə qarşılıqlı etibarının yetərsizliyi, onlar tərəfindən BKB kimi çevik sistemin tezliklə təşkil olunmasına imkan vermir. AMB-nin təşkil edəcəyi həmin sistem yalnız sağlam bankların oradakı iştirakını təmin etməli, kreditvermə və borc alma işinin təminatlığını, öhdəliklərin vaxtında qarşılanması üçün bankların məsuliyyətini möhkəmləndirməlidir. BKB sisteminin təşkilində Türkiyə BPB təşkili və işləyişi təcrübəsindən daha çox istifadı edilməlidir.

Bankların öz müştərilərinə yeni-yeni maliyyə xidmətləri göstərməsi işi də qənaətbəxş deyil. Əlbəttə, son illər Beynəlxalq Bank və Most Bank kredit kartlarının yerləşdirilməsi təcrübəsindən istifadə etməyə başlamışlar. Lakin banklararsı elektron hesablaşma sisteminin olmaması onların tətbiqini əngəlləyir. Beynəlxalq Bankın son dövrlərdə depozit sertifikatlarını dövriyyəyə buraxılmasını milli bankların maliyyə xidmətləri sferasının genişlənməsi istiqamətindəki ilkin addımı kimi hesab etmək olar.

Bankların iqtisadi rolunun zəif olması səbəblərindən biri də pul bazarının digər seqmentlərinin – dövlət qiymətli kağızlar bazarı, veksel və kommersiya kağızları bazarının son dərəcə məhdud, yaxud da heç olmamasıdır. 1995-ci ildən başlayaraq büdcə kəsirinin qarşılanmasının qeyri inflyasiya metodu kimi dövlət borc öhdəliklərinin buraxılışına başlanıldı. 1996-cı ildən günümüzə qədər Maliyyə Nazirliyi tərəfindən Milli bankın agent rolunda iştirakı ilə keçirilən hərraclarda dövlət qiymətli kağızlarının yerləşdirilmə səviyyəsi qənaətbəxş olmamışdır. Keçirilən hərraclarda AMB-nın xüsusi lisenziyası əsasında 5-10 bank diler rolunda iştirak edir. Dövlət qiymətli kağızlar bazarının iştirakçıları say etibarilə azlıq təşkil edir. Demək olar ki, banklardan başqa digər maliyyə qurumları və fiziki şəxslər onlara lazımi maraq göstərmirlər. QDİV-lərə lazımi investor marağının olmaması onların gəlirlilik səviyyəsinin aşağı olması, büdcənin vergi daxilolmalarında xroniki gərginliyin yaşanması ilə bağlı olaraq risk dərəcəsinin böyüklüyü və iştirakçılar üçün informasiyanın kifayət qədər açıq olmaması ilə izah olunmalıdır.

MN tərəfindən QDİV-lərin nominal gəlirlilik səviyyəsinin azaldılması inflyasiyanın mülayim həddə endirilməsi, AMB refinansə dərəcələrinin aşağı salınması ilə əlaqədar olmuşdur. Lakin QDİV-lərin gəlirlilik səviyyəsinin aşağı düşməsi onların yerləşdirmə səviyyəsinə də mənfi təsir göstərmişdir. QDİV bazarının canlanması MN-nin gəlirlilik siyasətindən x gəlirlilikeyli dərəcədə asılıdır. Fikrimizcə, QDİV-lərə olan investor marağını artırmaq məqsədilə onların gəlirlik səviyyəsinin AMB refinansə krediti dərəcələrinin üstündə reallaşmasına çalışılmalıdır. Hazırda dövlət qiymətli kağızlar bazarının olduqca məhdud olması bir tərəfdən hökumətə büdcənin cari və uzunmüddətli ehtiyaclarını yetərli şəkildə qarşılamağa, digər tərəfdən də AMB-nin pul siyasəti alətlərinin daha geniş spektrdə istifadə edilməsinə imkan vermir.

Pul bazarının digər aləti olan veksel və kommersiya kağızları bazarına gəldikdə isə bu sahədə heç qanunverici baza yox səviyyəsindədir. Pul bazarının bəsit olması kommersiya banklarının da likvid və gəlirli aktiv bazasını məhdudlaşdırır, onlara çevik, aktiv əməliyyatlar aparmağa imkan vermir. Veksellərin bazarının olmaması iqtisadiyyatın likvid açıqlarının böyüməsinə səbəb olur və AMB səmərəli pul siyasəti yürütməyə imkan vermir.

Azərbaycanda maliyyə vasitəçiliyinin bir növü olan sığorta qurumlarının və pensiya fondlarının da iqtisadiyyatda rolu nəzərəçarpacaq deyil. Əhalinin şəxsi yığımlarının məhdudluğu sığorta xidmətlərinə tələbin xeyli aşağı olmasını şərtləndirib. Hazırda sığorta əməliyyatlarının 80 faizi dövlət təşkilatlarının payına düşür. Sığorta təşkilatları öz vəsaitlərini əsasən qısamüddətli bank hesablarında yerləşdirməyi tərcih etmişlər. Sığorta fondlarının məhdudluğu həmin təşkilatların pul və sərmayə bazarlarında investor kimi çıxış etməyə imkan vermir.

Azərbaycanda maliyyə bazarının digər seqmenti olan sərmayə bazarının formalaşması üçün son illərdə səhmləşmə qaydasında həyata keçirilən özəlləşdirmə prosesi geniş imkanlar açır. Dövlət müəssisələrini özəlləşdirmək məqsədilə keçirilən çek və pul hərraclarında müəssisələrin səhmləri investorlar arasında reallaşdırılır. Günümüzə kimi çek və pul hərraclarında 19805 mlyd manatlıq səhm satılmış və 50 minə yaxın şəxs səhmdar olmuşdur. Lakin özəlləşmiş müəssisələrin səərəli çalışmaması, səhmlərə görə lazımi dividentlər ödəməyə imkan vermir. Səhmlərin gəliliyinin aşağı olması onların təkrar bazarının formalaşmasına imkan vermir. Səhmlərin gəlirliliyinin aşağı olması onların təkrar bazarının formalaşmasına imkan vermir. Lakin strateji müəssisələrin, gəlirliyi yüksək olan blue chipslərin səhmlərinin satılması onların təkrar bazarının formalaşmasına zəmin yaratmış olacaq. Özəlləşmə prosesində proqrama uyğun olaraq çek investisiya fondlarının fəaliyyəti nəzərdə tutulub. Bu qurumlar sərmayə bazarının ilk nümayəndələri kimi bu bazarın canlanmasında böyük rol oynaya bilərlər. Bu sahədə hələlik SİQMA adlı bir çek investisiya fondu fəaliyyət göstərir. Bu qurumların fəaliyyəti DƏK-in qəbul etdiyi ÇİF haqqında əsasnamə ilə tənzimlənir. Bu əsasnaməyə görə ÇİF-lər öz aktivlərinin10 faizindən artığını bi müəssisənin səhmlərinə yatıra və bir müəssisənin nizamnamə kapitalının 10 faizindən artığına sahib ola bilməz. Fikrimizcə, ÇİF-lər özəlləşmiş müəssisələrin verimli çalışmasında daha maraqlı olduğundan, onların müəssisələrin nəzarət səhm paketinə yiyələnmələrinə məhdudiyyət qoyulmalı idi. ÇİF-lərin özəlləşdirmədə rolunun artırılması məqsədilə bu məhdudiyyət yüngülləşdirilməlidir.