dır, mənfi emosiyalar isə subyektiv olaraq vaxt müddətini bir qədər
uzadır.
Zaman qavrayışı uşaqlarda xeyli gec yaranır. Ona görə ki,
zamanın müddəti üçün dəqiqlik əsas şərtlərdən biridir. Təlim
prosesində məktəblilərin gündəlik fəaliyyətlərində vaxtın
əhəmiyyəti dedikdə möhkəmlənir.
Hərəkət qavrayışı. Hərəkət qavrayışı- obyektlərin məkanda
tutduğu vəziyyətin dəyişməsinin inikasından ibarətdir. Bu zaman
cismin istiqaməti və surəti əks olunur. Müşahidəçinin məkandakı
hərəkəti, cismin uzaqlığı, yerdəyişmənin surəti hərəkət qavrayışını
müəyyən edir. Cismin əvvəlki yerini, onun sonrakı yerdəyişməsini
yaradan hərəkətin hansı sürətlə baş verdiyini (çox yavaş və ya çox
surətli) müəyyən edirik, onun əsasında bizdə hərəkət qavrayışı baş
verir. Görmə, eşitmə və hərəkət analizatorları birgə fəaliyyət
əsasında hərəkətlərin qavranılmasını təmin edir.
Hərəkət qavrayışı heyvanlar üçün də mühüm əhəmiyyət kəsb
edir. Belə ki, bəzi heyvanlar üçün hərəkət edən obyektlər təhlükə
və ya potensial qida siqnalı rolunu oynayır və həm də tez cavab
reaksiyası törədir.
Diqqət və hafizə çoxcəhətli psixi proses kimi
Diqqət idrak proseslərindən biridir. Lakin bir sıra xüsu-
siyyətinə görə diqqət başqa idrak prosesləri olan duyğu, qavrayış,
hafizə, təfəkkür, təxəyyüldən fərqlənir. Məlum olduğu kimi qeyd
olunan idrak prosesləri cisim və hadisələri əks etdirirlər. Bəs,
diqqət nəyi əks etdirir?
Aparılan tədqiqatlar əsasında müəyyən edilmişdir ki, diqqət
hadisəsi xüsusi məzmuna malik deyildir. O, digər idrak
proseslərinin dinamik cəhətini təşkil edir.
İnsanın idrak fəaliyyətində hafizənin də rolu böyükdür. Keçmiş
təcrübənin qavranılmasında və hifz edilməsində hafizənin böyük
əhəmiyyəti vardır. Təsadüfi deyildir ki, böyük rus fizioloqu
İ.M.Seçenov hafizəni "psixi həyatın əsas şərti", "psixi inkişafın
qüşə daşı" hesab edirdi. O göstərirdi ki, hafizə
50
bütün psixi inkişafın təməlini təşkil edən qüvvədir. Əgər bu
qüvvə olmasa idi, hər bir real duyğu hətta milyonuncu dəfədən
sonra, birinci dəfə duyulduğu kimi təsir bağışlayardı.
Deməli, diqqət olmasa cismin, hadisənin aydın dərk edilməsi
mümkün olmazdı, hafizəsiz isə dərk edilən cisimlərin yadda
saxlanılması mümkün olmazdı. Həm diqqət, həm hafizə başqa
psixi hadisələrə dərindən nüfuz edərək, onu şərtləndirir: məsələn,
hafizə ilə təfəkkürün münasibətinə nəzər salmaq kifayətdir.
Görkəmli rus pedaqoqu K.D.Uşinski hələ XIX əsrdə
göstərirdi ki, hafizə təfəkkürə əsaslanmalı və onu inkişaf
etdirməlidir. Hafizə gərəkli biliklərlə nə qədər zəngin olarsa,
fikirlərimiz bir o qədər düzgün və məzmunlu olar. K.D.Uşinski
yazırdı ki, "İnsanın hafizəsi ilə rəftar etməyi bacarmayaraq, biz
özümüzə təsəlli vermək üçün deyirik ki, tərbiyənin işi ağıl bilik-
lərlə doldurmaq deyil, inkişaf etdirməkdir. Lakin psixologiya bu
təsəllinin yalanını ifşa edir və göstərir ki, ağlın özü, yaxşı təşkil
olunmuş biliklər sistemindən başqa bir şey deyildir".
Professorlar Ə.S.Bayramov və Ə.Ə.ƏIizadə göstərdiyi kimi,
istər materialın seçilməsində, istərsə də onların sistemə
salınmasında diqqət və hafizənin fəaliyyəti üzvi surətdə birlə-
şərək bir-birini şərtləndirir.
1
Bu cəhətlərə istinad edərək diqqətin
mahiyyətinə nəzər salaq.
Diqqət cisim və hadisələrə olan seçici münasibət əsasında
müəyyən obyektlərə yönəlir. Bu yönəlişliyin əsasında, şüurun hər
hansı obyekt üzərində mərkəzləşməsi baş verir. Bununla da
diqqət varlığı başqa idrak proseslərinin köməyi ilə dolğun və
adekvat surətdə əks etdirməyə imkan verir.
İnsanda diqqətin yaranması üçün ilk növbədə obyekt ayırd
edilməli, diqqət onun üzərində mərkəzləşməli, başqa digər ikinci
dərəcəli obyektlərdən yayınmalıdır. Diqqət insanın həyat və
fəaliyyətində mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Diqqətlilik əsasında
insanın həyat və fəaliyyəti təmin olunur. Diqqətsizlik əsasında isə
ağır nəticələr baş verir. Elə buna görə də
1
Ə.S.Bavramov, Ə.Ə.ƏIizadə. Psixologiva. Ali ınəktəblər üçiin
dərslik. Bakı, "Maarif', 1989,. 240-241.
51
K.D.Uşinskinin sözləri ilə desək, diqqət ruhumuzun elə bir yeganə
qapısıdır ki, şüurumuzda olan, hər bir şey mütləq bu-radan keçir.
Bu isə bizə mürəkkəb psixi hadisə kimi diqqətin yerinə yetirdiyi
funksiyaları aydınlaşdırmağa kömək edir.
Diqqətin mahiyyətini aydınlaşdırmaq üçün, hər şeydən əv-vəl,
insanın fəaliyyəti üçün mühüm əhəmiyyət kəsb edən və tələbatlara
uyğun gələn tə'sirlər seçilməli, digər təsirlərə əhə-miyyət
verilməməlidir. Bu sahədə idrak fəaliyyəti başa çatana qədər
diqqətin həmin obyekt üzərində saxlanması funksiyası həyata
keçirilir. Göstərilən fəaliyyətin gedişini tənzim etmək, ona nəzarət
etmək də vacib şərtlərdəndir.
Diqqətin mahiyyətini açan bu funksiyalar iki mühüm nəticə
çıxarmağa kömək edir. Birinci, diqqət mürəkkəb psixi proses kimi
bütün, sensor, mnemik fikri və hərəki proseslərə nüfuz edir,
fəaliyyətin daha səmərəli olmasını şərtləndirir.
İkinci, diqqət mühüm idrak prosesi olan hafizənin ma-
hiyyətini düzgün başa düşməyə imkan verir.
Birinci qrupa-insana tə'sir edən xarici qıcıqlayıcıiarın xüsu-
siyyətləri, ikinci qrupa isə subyektin özünün fəaliyyətinə aid olan
amillər daxildir.
1
İnsan fəaliyyəti tələbat və ya motivlər əsasında təyin edilir və
həmişə müəyyən məqsədə yönəlmiş olur. Əgər motiv ay-dın dərk
olunmasa, onda onun predmeti ilə məqsədi aydın dərk olunmur.
Ona görə də məqsəd həayta keçirilmək üçün istifadə olunan
vasitələrdən fərqlənir. Çünki nə qədər ki, diq-qət avtomatlaşmayıb,
onun icrası böyük diqqət tələb edir. Proses avtomatlaşdıqdan
sonra, əməliyyat ciddi diqqət olma-dan həyata keçirilə bilər. Bu
halda diqqət nəzarət mexanizmi kimi çıxış edir.
İnsanın xarici ifadələrinə əsasən diqqətin gərginliyi müəy-yən
edilir. Gərgin diqqət zamanı orqanizm müəyyən uyğun-laşma
vəziyyəti alır. Hər hansı bir cisimi daha yaxşı qavra-maq üçün ona
diqqətlə baxırıq, nəzərlərimizi ona daha sə'ylə dikirik. Bu zaman
artıq hərəkətlərə yol vermirik, tam sakitlik
1
Ə.S.Bayramov. Ə.Ə.Əlizadə. Psixologiya. Ali məktəblər üçün
dərslik. Bakı. "Maarif'. 1989. . 242-243.
52
Dostları ilə paylaş: |